کدام ستاره آسمان همزمان با تولد شما درخشیده است؟

کدام ستاره آسمان همزمان با تولد شما درخشیده است؟ چه کسی اسم آن را تعیین کرده است؟ ماجرای اسم گذاری ستارگان، داستانی طول و دراز و البته شنیدنی دارد. درست است که در آسمان کلانشهری مثل تهران شاید به زحمت تعداد ستاره هایی که می بینیم به تعداد مجموع انگشتان دست و پایمان برسد. اما اگر گذرمان به کویر و کوهستان بیفتد، به قدری ستاره در آسمان می بینیم که حسابش از دستمان خارج می شود.

مطالعات نشان می دهد در آسمان تاریک خارج از شهر، در یک شب صاف بین ۴۰۰۰ تا ۶۰۰۰ ستاره را می توانیم با چشم غیرمسلح ببینیم. حالا تصور کنید اگر قرار باشد با تلسکوپ آسمان را رصد کنیم، چند ستاره ممکن است دیده شود؟ در کهکشان راه شیری ما حدود ۲۰۰ میلیارد ستاره و در کل کیهان میلیون ها میلیون کهکشان وجود دارد که هر یک از میلیاردها ستاره تشکیل شده اند. طبیعی است اگر قرار باشد آنها را مطالعه کنیم، پیش از هر کاری باید اسمی برای هر ستاره انتخاب کنیم تا در مطالعات بتوانیم به موجودیت ستاره مورد مطالعه اشاره کنیم.

نخستین تلاش ها

از گذشته های دور، اخترشناسان با کشیدن خطوط فرضی بین ستاره های پرنور در آسمان شب، شکل های خیالی را در آسمان شب تصویر می کردند که به آن شکل ها، صورت های فلکی می گوییم. این شکل های عجیب نمایانگر حیواناتی مثل خرس، شیر، عقرب و خرچنگ و ماهی یا شخصیت های افسانه ای مثل هرکول و آندرومدا و قیفاووس یا ابزار و وسایلی مثل تاج و تیر و چنگ هستند. هر یک از این شکل ها در آسمان شب در پس خود داستان ها و اسطوره هایی دلنشین دارند. این که چه شد این داستان ها بر نقوش آسمانی ثبت شدند، به طور حتم می تواند موضوع مطالعه ای مجزا باشد. در حال حاضر اتحادیه بین المللی نجوم، تمام ستاره ها را در محدوده ۸۸ صورت فلکی تقسیم بندی کرده است و هیچ ناحیه ای در آسمان شب وجود ندارد که متعلق به یک صورت فلکی نباشد.

در دوران باستان، نامگذاری اولیه ستاره ها تا حد زیادی به موقعیت ستاره ها در این نقوش آسمانی ارتباط داشت. به این ترتیب که مثلا در صورت فلکی عقرب، ستاره ای که در موقعیت قلب این عقرب آسمانی قرار داشت، قلب العقرب نامیده می شد. همین طور ستاره ای که مثلا در صورت فلکی شیر (اسد) در موقعیت دُم شیر آسمانی قرار داشت، ذَنب الاسد به معنی دم شیر خوانده می شد.

به این ترتیب در دوران باستان نزدیک به ۲۰۰ ستاره پر نور در آسمان شب با توجه به موقعیت شان در صورت های فلکی نامگذاری شده بودند. به عبارت دقیق تر، منجمان در آن دوران از نامگذاری دیگر ستاره های کم نور آسمان صرف نظر کرده بودند. دلیلش هم این بود که اصولا به نامگذاری ستاره های کم نورتر نیازی نبود، ابزار اپتیکی برای بررسی آنها در اختیار نداشتند و از طرفی آن ستاره های کم نور در بحث طالع بینی در مقارنه و مقابله با سیارات یا چگونگی طلوع و غروب شان جایگاه ویژه ای نداشتند. اما پس از ورود تلسکوپ به دنیای نجوم و ابداع ابزارهای سنجش شدت نور ستارگان مثل نورسنج و طیف نگار، منجمان می توانستند ستاره های بیشتری را در آسمان شب مطالعه کنند. بسیاری از این ستاره ها هیچ نامی نداشتند. از طرفی ادامه نامگذاری ستارگان به روش سنتی که هر ستاره نامی خاص داشت، عملا ممکن نبود. چون در این حالت باید صدها هزار اسم برای ستاره ها انتخاب می شد، بدون این که منطق مشخصی در نامگذاری آنها حاکم باشد. پس به ابداع یک روش طبقه بندی شده و با حساب و کتاب در نامگذاری ستارگان نیاز بود.

نامگذاری ستارگان بر اساس روشنایی ظاهری

حدود ۲۱۵۰ سال پیش، اخترشناس یونانی به نام اَبَرخُس، روشی برای طبقه بندی ستارگان بر اساس شدت روشنایی ظاهری آنها بنیان گذاشت که به «قدر ظاهری ستارگان» معروف شد. ابرخس تمام ستارگانی را که می دید، از پرنورترین آنها تا کم نورترین همه را در شش دسته تقسیم بندی کرد.

در دسته اول (ستارگان قدر اول) ۲۰ ستاره پرنور آسمان را قرار داده بود. در دسته ششم (ستارگان قدر ششم) کم نورترین ستاره ها در صورت های فلکی را که به زحمت با چشم غیرمسلح دیده می شدند طبقه بندی کرده بود. ستاره هایی که به نظر می آمد یک پله از ستاره های قدر اول کم نورترند را در دسته ستارگان قدر دوم قرار داد. ستارگانی را هم که از ستاره های خیلی خیلی کم نور اندکی پرنورتر بودند را در دسته ستارگان قدر پنجم قرار داد. رده ستارگان قدر سوم و چهارم نیز به ستاره هایی اختصاص یافت که به لحاظ روشنایی شرایط متوسطی داشتند. آنها که روشنایی شان به پرنورترها تمایل داشت، در قدر سوم طبقه بندی شدند و آنها که روشنایی شان میل به کم نورترها داشت در قدر چهارم.

به این ترتیب هر چه از ستاره های قدر اول به سمت ستاره های قدر ششم برویم با ستاره هایی به مراتب کم نورتر روبه رو خواهیم شد. با این ابتکار ابرخس موفق شد با معیاری کاملا تخمینی صدها ستاره را در آسمان شب طبقه بندی کند.

بعدها در دوران رنسانس و انقلاب صنعتی، با ورود نورسنج به دنیای نجوم، دانشمندان شدت نور هر ستاره را به طور دقیق معلوم کردند. بین ستاره های قدر یکم مشخص شد بعضی ستاره ها بسیار روشن تر هستند، بنابراین قدر صفر و قدرهای منفی نیز برای برخی ستاره ها در نظر گرفته شد. شدت روشنایی ستاره «نَسر واقع» به عنوان صفر در نظر گرفته شد و شدت روشنایی سایر ستاره ها نسبت به روشنایی نسر واقع محاسبه شد. همچنین با مطالعات بیشتر معلوم شد برای بیان دقیق تر روشنایی برخی ستاره ها، می توانیم سراغ اعداد اعشاری نیز برویم.

ابتکار یوهان بایر

حدود ۱۶۵۰ سال بعد از ابرخس، در سال ۱۶۰۴ میلادی یوهان بایر که منجم آماتور آلمانی بود، از ترتیب حروف الفبای یونانی و الفبای لاتین و همین طور معیار قدر ظاهری در روشی طبقه بندی شده برای نامگذاری ستارگان بهره گرفت. بایر در محدوده مرزبندی شده هر صورت فلکی، حرف آلفا (۹۴۵;) که اولین حرف الفبای یونانی است را به پرنورترین ستاره آن صورت فلکی اطلاق کرد. ستاره بعدی در آن صورت فلکی که به لحاظ قدر ظاهری از ستاره آلفا کم نورتر بود، دومین حرف الفبای یونانی یعنی بتا (۹۴۶;) را از آن خود می کرد و کار به همین ترتیب تا حرف امگا (۹۶۹;) که آخرین حرف الفبای یونانی است برای نامگذاری ستاره های هر صورت فلکی بر اساس قدر ظاهری پیش می رفت. از این رو پرنورترین ستاره در صورت فلکی دب اکبر را آلفا ـ دب اکبر می نامیم، دومین ستاره به لحاظ روشنایی را بتا دب اکبر، بعدی را گاما ـ دب اکبر و الی آخر.

اگر تعداد ستاره های یک صورت فلکی بیشتر از ۲۴ حرف الفبای یونانی بود، سراغ حروف کوچک الفبای لاتین می رویم؛ ستاره بیست و پنجم از نظر قدر ظاهری را aـ دب اکبر و بعدی را bـ دب اکبر می نامیم و الی آخر. باز هم اگر حروف کوچک الفبای لاتین برای نامگذاری ستاره های صورت های فلکی بزرگ و پرستاره کافی نبود، سراغ حروف بزرگ الفبای لاتین می رویم و در مورد مثال صورت فلکی دب اکبر، ستاره پس از zـ دب اکبر، Aـ دب اکبر نامیده می شود. در نامگذاری ستارگان به روش بایر، آخرین حرف لاتین بزرگ که برای نامگذاری ستاره ای استفاده شده است، حرف Q است. بایر نام ستاره ها را به این روش در اطلسی به نام «اورانومتریا» منتشر کرد.

بایر در زمانی شروع به نامگذاری ستارگان کرد که هنوز ابزارهای دقیق نورسنجی ستاره ها وارد دنیای نجوم نشده بود. به همین دلیل اشتباهات زیادی در تشخیص شدت نور ستاره ها در کارش وجود داشت. از این رو گاهی میان ستاره ها دیده می شود که قدر ظاهری ستاره بتا نسبت به ستاره آلفا در یک صورت فلکی به عدد صفر یا اعداد منفی نزدیک تر است و در حقیقت ستاره بتا ستاره روشن تری است نسبت به ستاره آلفا در آن صورت فلکی.

ستاره های بیشتری را ببینید

روش بایر با تمام اشکالاتش آغاز یک دوران بود؛ دورانی برای نامگذاری تعداد بیشتری از ستارگان در آسمان شب. حدود ۱۵۰ سال پس از بایر، دانشمند دیگری به نام جان فلامستید روش نامگذاری جدیدی بر مبنای مختصات ستارگان در آسمان شب بنیان گذاشت. به این ترتیب که هر چه ستاره ای در محدوده مرز صورت فلکی که در آن قرار دارد، غربی تر باشد و از طرفی به خط استوای آسمان نزدیک تر باشد عدد یک را در نامگذاری از آن خود خواهد کرد. ستاره بعدی عدد ۲، بعدی ۳ و الی آخر. به این ترتیب بر مبنای موقعیت مختصات هر ستاره در اطلس آسمان متوجه می شویم، ستاره ۱ـ دب اکبر، غربی ترین ستاره و نزدیک ترین ستاره به استوای آسمان در محدوده مرز صورت فلکی دب اکبر است. در روش فلامستید که از دقت بسیار بیشتری برخوردار است، ستاره های بیشتر و کم نورتری نامگذاری شده اند. اما این پایان راه نبود. بعدها دانشمندان دیگری مثل هنری دراپر و فردریش آرگلاندر، روش های متنوع تری برای نامگذاری ستارگان بنیان گذاشتند. از این روست که در حال حاضر می توان گفت یک ستاره لزوما یک نام قراردادی بخصوص ندارد. بلکه در کاتالوگ های نجومی متعدد که برای منظورهای مختلف تهیه شده اند ممکن است یک ستاره در هر کدام از آنها یک نام بخصوص داشته باشد. در حال حاضر برخی ستاره ها نام قدیمی دارند (مثل رجل الجبار، قلب الاسد و...)، در غیر این صورت نام ستاره به روش بایر بیان می شود. اگر در کاتالوگ بایر نیز نامگذاری نشده باشد، نامش در کاتالوگ فلامستید بیان می شود. اگر ستاره خیلی کم نور باشد و به هیچ یک از این سه روش نامگذاری نشده باشد، آن وقت باید نام ستاره را در کاتالوگ های جدیدتر، دقیق تر و تخصصی تر جستجو کرد.