مدل هاي جريان بين المللي اخبار The Models of International Flow of News

مدل­ها را در دنیای واقعی و در حرف و فنون، می­توان نسخه کوچک‌شده یک شیء یا پدیده نامید؛ که بیشترین شباهت­ها و حتی خصوصیات پدیده اصلی را در خود منعکس کرده است.[1] مدل ارتباطی، معمولاً بازنمود تصویری یا چکیده یک نظریه است. هر مدل با برجسته‌سازی حوزه‌های خاص مورد توجه‌اش و پدیدار ساختن چیزی از چشم‌اندازی خاص، نقش خاص خود را ایفاء می‌کند.[2]
پژوهش در باب جریان بین‌المللی اخبار در دهه­های 1970-1980 شروع شد و در آغاز دهه 1980 به اوج رشد خود رسید. این پژوهش­ها با خطوط تازه جستجویی همراه بوده که می­توان براساس دو مقوله عمده آنها را دسته‌بندی کرد:
1) مطالعات مربوط به جریان واقعی اخبار و محتوای آنها
2) مطالعات مربوط به عوامل تعیین‌کننده و مدل­های جریان اخبار شمال-جنوب و مرکز-پیرامون.
این نوع تحلیل را بسیاری از دانشمندان اروپایی و امریکای لاتین انجام داده­اند.[3]
در حقیقت واژه جریان در مدل­های جریان اخبار، دربردارنده یک کیفیت بُرداری است؛ سه مدل برای سمت و جهت این جریان ارائه شده است: مرکز-پیرامونی، جریان عمودی شمال-جنوب و جریان مثلثی.[4]
ما در اینجا فقط به تشریح دو مدل اول خواهیم پرداخت؛ زیرا مدل مثلثی در زمان جنگ سرد و با وجود بلوک شرق و قبل از فرو­پاشی شوروی مطرح بوده است. این مدل، شمال را به شرق و غرب تقسیم و سپس هر­یک را به جنوب متصل می‌سازد.[5]

مدل شمال-جنوب
اصطلاح شمال-جنوب را هاوس‌هوفر (Karl Haushofer: 1869-1946) آلمانی برای اولین بار، در برابر "تئوری سه جهان" مائو تسه‌تونگ ( Mao Tse-tung: 1893-1976) به‌کار برد.[6] در این تقسیم‌بندی کشورهای توسعه یافته را شمال و کشورهای در حال توسعه را جنوب نامیدند.[7]
نابرابری­های شمال و جنوب، بسیار آشکار و گسترده و آثار و عوارض منفی فراوانی دربردارند. این نابرابری­ها، هم در سطح زیرساخت­های فنّی ضروری برای فعالیت رسانه­ها و سایر امکانات ارتباطی، به چشم می­خورند و هم در سطح تولید محتواهای مطبوعاتی، برنامه­های رادیویی و تلویزیونی، فیلم­های سینمایی و پیام رایانه­ای، خودنمایی می­کنند. به‌طوری‌که تحت تأثیر نابرابری­های موجود، فاصله­های عمیق و وسیعی در زمینه جریان اطلاعات، معرفت­ها و چگونگی استفاده از محتواهای چاپی و برنامه­های ارتباطی سمعی، بصری و رایانه­ای، بین کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده آن­ها، پدید می­آید. برتری ارتباطی و اطلاعاتی شمال بر جنوب، به‌سبب سلطه خبرگزاری­های بزرگ کشورهای غربی بر بازار خبری دنیا، روز به روز نابرابری­های یادشده را تشدید می­کند.[8]
بخش مهمی از جریان بین‌المللی اطلاعات از طریق فن‌آوری و شیوه‌های سخن‌پراکنی اتفاق می­افتد. در این خصوص، سه ناحیه تحقیقی در ارتباطات بین‌الملل، جایگاه عمده­ای را به‌خود اختصاص می­دهد: تلویزیون، سخن‌پراکنی بین‌المللی رادیویی و جدیدترین فن­آوری و پدیده در روابط بین‌الملل، یعنی اینترنت.[9]
در گزارش کارل نوردنسترنگ و تابیو وریس که در 1974 به یونسکو ارائه گردید، دو گرایش عمده در برنامه‌سازی جهانی تلویزیونی مشخص شده است: جریان یک طرفه از جانب صادرکنندگان بزرگ به سایر نقاط جهان و دوم، حاکمیت برنامه­های سرگرمی.[10]
این مدل بر این فرضیه‌ای مبتنی است که جریان­های خبری، یک جریان عمودی است. این فرضیه می­گوید، جریان خبرها از سوی کشورهای توسعه‌یافته (شمال) به‌سوی کشورهای رو به توسعه (جنوب) است و جریان­های افقی درون شمال و درون جنوب (که حجم دومی از اولی کمتر است)، مکمّل آن محسوب می­شود. در حالی‌که جریان خبرها در حد مطلوبی از جنوب به‌سوی شمال وجود دارد، اما به‌طرز چشم­گیری در مقایسه با حجم جریان خبرها از طرف شمال به‌سوی جنوب، از حجم کمتری برخوردار است. علاوه‌بر این، در مدل شمال-جنوب جهتی نیز وجود دارد که به آن جریان مدوّر می­گویند. در این جریان، خبرهایی که خبرنگاران شمال در جنوب گردآوری کرده‌اند، قبل از بازگشت نهایی به رسانه‌های جنوب، برای پردازش و ویراستاری به شمال فرستاده می­شود.[11]

پژوهش‌های عدیده‌ای وجود دارد که به فرضیه شمال-جنوب پرداخته است. ریزماتا (Reyes Matta) که در سال 1975 روزنامه­های آمریکای لاتین را بررسی کرد، از جمله این پژوهش‌گران است. پژوهش­های وی نشان داد که خبرهای خارجی در آمریکای لاتین، تحت سلطه جریان خبری شمال است. در واقع، عمودی بودن جریان شمال-جنوب، به‌مثابه یک فرض مشترک، جایگاه خود را به‌عنوان سنگ‌پایه برای پژوهش­های آتی تثبیت کرده است. پژوهش‌گران، عموما تلاش کرده‌اند تا نشان دهدند که سمت جریان­ها، از شمال به جنوب بوده است. گزینش رسانه‌ها و مقایسه­های به عمل آمده، نشان‌دهنده گرایشی است که جهت‌دار بودن جریان را به‌عنوان یک واقعیت می­پذیرد.[12]

مدل مرکز-پیرامون

مدل مرکز-پیرامونی در تئوری ساختاری امپریالیسم اثر یوهان گالتونگ (Johan Galtung: 1930-Live) نمود یافته است. در این تئوری، جهان به دو بخش مرکز (جوامع حاکم) و پیرامون (مناطق وابسته) تقسیم شده است.[13]
فرضیه گالتونگ را می­توان در چهار محور که وضعیت خبرهای بین‌المللی را مشخص می­کند، خلاصه کرد:
1. رویدادهای خبری مرکز، که در سیستم‌های مطبوعاتی جهان گزارش می‌شود، از ثقل بیشتری برخوردار است.
2. میزان تبادل خبرها میان ملل مرکز و پیرامون و میزان تبادل خبرها بین خود ملل مرکز، با یکدیگر تفاوت بسیار زیادی دارد.
3. خبرهای ملل مرکز، سهم بیشتری از رویدادهای خارجی را در رسانه­های ملل پیرامون به خود اختصاص می­دهد؛ حال آنکه سهم رویدادهای پیرامون در رسانه­های مرکز کمتر است.
4. جریان خبر در میان ملل پیرامون، تقریبا بسیار ناچیز است و یا اصلا وجود ندارد. این امر، به­ویژه در طول مرزهای به‌وجود آمده توسط استعمار بیشتر صادق است.[14]



هرکدام از کشورهای امپریالیستی (مرکز) علاوه‌بر این‌که با مستعمرات خود (محیط) در ارتباط هستند، با سایر دول امپریالیستی نیز تبادل اطلاعات دارند. جریان اطلاعات و اخبار بین مرکز و محیط، همواره به‌صورت یک‌سویه بوده از مرکز به طرف محیط است. یعنی پیام­ها در کشورهای مرکز تولید و به ممالک محیط ارسال می‌شود. در اینجا گفتنی است که ارتباط بین ممالک محیط به‌ترتیب از سوی ممالک مرکز به‌شدت محدود و کنترل می­گردد و در نتیجه تماس آن‌ها با یکدیگر تنها از طریق مرکز مربوطه میسّر است.[15]
از طرف دیگر، ارتباط بین ممالک مستعمره وابسته به مرکزهای متفاوت، بسیار اندک است و حتی در برخی موارد هیچ رابطه مستقیمی بین آنها وجود ندارد. در حقیقت، ارتباط بین ممالک مستعمره مختلف، صرفا از طریق کشورهای امپریالیستی مقدور است. مثلا در حالی‌که ارتباط تلفنی و تلگرافی بین دو مستعمره سابق فرانسه، کنگو و ساحل عاج از طریق پاریس برقرار می­شود، کنیا و تانزانیا از طریق لندن و بولیوی و پاراگوئه از طریق نیویورک قادرند با یکدیگر تماس برقرار کنند.[16]
پژوهش‌هایی انجام شد تا فرضیه گالتونگ را تأیید یا رد کنند. از جمله آنها می‌توان به تحلیل محتوای رسانه­های ارتباط جمعی استرالیا که به همت بروس مکنزی و درک اورتون در سال 1981 انجام گرفت، اشاره کرد. آنها نتیجه گرفتند که انگاره جریان بین‌المللی اخبار به داخل و خارج از استرالیا تا حد زیادی استعماری باقی مانده و منابع خبری سنّتی بر آنها چیره است. پژوهش دیگر، کار فرانک کاپلان درباره رسانه­های ایالات متحده بود؛ که بیان‌گر گونه­ای نارسایی در مقدار، دامنه پوشش و نوع خبرهای پخش‌شده، به‌ویژه در باب پوشش اخبار جهان در حال توسعه بود.[17]

[1]. فرهنگی، علی‌اکبر؛ ارتباطات انسانی، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ دوم، 1374، ص53.
[2]. گیل، دیوید و آدمز، بریجت؛ الفبای ارتباطات، رامین کریمیان و دیگران، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1384، چاپ اول، ص239.
[3]. مولانا، حمید؛ اطلاعات و ارتباطات جهانی، اسدالله آزاد و دیگران، تهران، کتابدار، چاپ اول، 1384، ص56-57.
[4]. علی‌اصغر، کیا؛ ارتباطات جمعی و روابط بین‌الملل، تهران، آن، چاپ دوم، 1385، ص 44
[5]. مولانا، حمید؛ جریان بین‌المللی اطلاعات، یونس شکرخواه، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، چاپ اول، 1371، ص44.
[6]. فرونچی، ناصر؛ ارتباطات بین­المللی و کشورهای جهان سوم، مشهد، کنکاش دانش، 1384، چاپ اول، ص14.
[7]. اسمیت، آنتونی؛ ژئوپولوتیک اطلاعات، فریدون شیروانی، تهران، سروش، 1379، چاپ دوم، ص9.
[8]. معتمد نژاد، کاظم؛ ارتباطات در جهان معاصر، تهران، پیشین، ص279.
[9]. مولانا، حمید؛ اطلاعات و ارتباطات جهانی، پیشین، ص83.
[10]. همان، ص83-84.
[11]. علی‌اصغر، کیا؛ پیشین، ص40.
[12]. همان، ص44-41.
[13]. مولانا، حمید؛ جریان بین‌المللی اطلاعات، پیشین، ص41.
[14]. همان، ص42.
[15]. فرونچی، ناصر؛ پیشین، ص71.
[16]. همان، ص72.
[17]. مولانا، حمید؛ اطلاعات و ارتباطات جهانی، پیشین، ص59-60.


منبع : پژوهه