مطبوعات Journal

مطبوعات، مجموعه نشریاتی است كه به‌طور منظم با نام ثابت و تاریخ و شماره ردیف در زمینه‌های گوناگون خبری، انتقادی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، كشاورزی، فرهنگی، دینی، علمی، فنّی، نظامی، هنری، ورزشی و نظایر اینها منتشر می‌شوند.[1]
اختراع خط كه تحوّل عظیمی در وضع جوامع انسانی به‌وجود آورد، نوع جدیدی از ارتباط را كه ارتباط غیرمستقیم نامیده می‌شود، رقم زد و به‌عنوان واسطه‌ای میان منشأ و مخاطب پیام شناخته شد. اختراع كاغذ نقش این واسطه را در زندگانی انسان‌ها ارتقاء بخشید و پیام‌های مكتوب روابط اجتماعی را وارد مرحله حقیقت‌بینی و پیچیدگی كرد. از این زمان بود كه به‌تدریج انتشار روزنامه‌های خطی برای انعكاس مسایل روز و مطلع كردن مردم  از آن‌ها شكل گرفت و تقریباً دویست سال قبل از اختراع چاپ، اولین روزنامه‌ها به‌وجود آمدند. این روزنامه‌ها تقریباً انواع نوشته‌های روزنامه‌های امروزی مانند خبرها، مقاله‌ها، گزارش‌های خارجی، داستان‌ها و مطالب جالب دیگر را ابداع كردند. در همان ایّام، نوشته‌هایی كه در مدح یا به قصد انتقاد از افراد تهیه می‌شدند و نوشته‌های خبری، به‌صورت روزنامه‌های دیواری به مردم ارائه می‌گردیدند. اولین روزنامه از این نوع كه امروز در اختیار انسان باقی مانده، روزنامه‌ای به‌نام "آكتادیورنا" بوده كه بر روی دیوارهای شهر قدیم "رم" چسبانده می‌شده است.[2]
از اواسط قرن پانزدهم میلادی با پیدایش و پیشرفت صنعت چاپ، به‌تدریج نشریه‌ها و كتاب‌های چاپی گوناگونی به‌طور منظم در اروپا انتشار یافت.[3] از پایان این قرن، چاپ‌كنندگان، نشریاتی را به شكل دفترچه‌های كوچك چهار، هشت یا شانزده صفحه‌ای انتشار دادند؛ كه گاهی به‌وسیله كلیشه‌های چوبی به تصاویری زینت یافته بود. بعدها، نوع جدیدی از روزنامه‌های تك‌ورقی كه "كانارها" نامیده می‌شدند، انتشار یافتند؛ تا اینكه اولین نشریات ادواری با نام "آلماناكس" در شهر ماینتس آلمان در سال 1448 متولّد شد. در آلمان همچنین اولین گاه‌شمارهای منظم به‌نام "مرلاتسیونن" در سال 1588 انتشار یافت؛ كه حوادث مهم سالانه یا شش ماهه را تجدید چاپ می‌كرد. مسیر تحول مطبوعات به انتشار "گازت‌ها" (Gazette) رسید و "ساموئل دیلبام" در شهر "اکسبورگ" نشریه‌ای ماهانه به‌شکل گاه‌نامه منتشر کرد و این پایه  انتشار گازت‌ها شد. در ادامه انتشار گازت‌ها، اولین خبرنامه در سال 1622 در لندن عرضه شد و همین‌طور اخبار هفتگی ایتالیا، آلمان، هنگری و لوگزامبورگ انتشار یافت.[4]
از اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم كه صنعت چاپ توسعه واقعی یافت، مطبوعات نیز رفته رفته خصوصیات امروزی به‌خود گرفته و انتشار كتاب‌ها را تحت‌الشعاع خود قرار دادند. از این زمان، نویسندگان و كسانی كه به امر چاپ می‌پرداختند، به دو طبقه ممتاز مطبوعاتی تبدیل شدند. در 1665 اولین روزنامه بزرگ به‌نام "لندن گازت" در آكسفورد منتشر شد و پس از آن در قرن هیجدهم اولین روزنامه حقیقی جهان به‌نام "دیلی كوارنت" به‌وجود آمد؛ كه انتشارش تا 1735 ادامه یافت.[5]
ایالات متحده آمریكا نیز در سال 1690 در شهر بوستون شاهد انتشار اولین روزنامه به‌نام "پوبلیك اكوارنس" بود و پس از آن اولین روزنامه به‌معنی واقعی كلمه در آمریكا در سال 1828 به‌نام "پنسلوانیا گازت" در فیلادلفیا پا به عرصه گذاشت.[6]
مطبوعات سرانجام در نیمه دوم قرن 19 و نیمه اول قرن 20 ویژگی‌های یك صنعت بزرگ را به‌خود گرفتند و مصرف مرتب آن حداقل در كشورهای غربی در میان توده‌ی مردم فراگیر شد و به‌صورت نوعی عادت و رفتار اجتماعی درآمد. در همین دوران بود كه در پی رشد كمّی و كیفی نشریات، مجله‌هایی با كیفیت بالا به‌صورت ماه‌نامه و دو هفته‌نامه‌ی قابل اعتنا شكل گرفت.[7]
در پایان قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم جهان شاهد نشریات تخصصی با توجه به نوع مخاطبان و موضوع تخصصی بود كه در این دوران نشریات تخصصی در كنار مطبوعات ادواری تولد یافتند.
در ایران نیز اولین روزنامه‌ای كه به‌زبان فارسی منتشر شد، روزنامه‌ای است كه در حدود سال 1253ه.ق به مدیریت میرزاصالح شیرازی طلیعه‌ی آن انتشار یافت. البته پیدایش روزنامه به‌معنی اعمّ، از زمان‌های بسیار دور در ایران رایج بوده است. فاصله انتشار نشریات ادواری و یومیّه در ایران با نشریات تخصصی چندان زیاد نیست و در سال 1287ه.ق اوّلین شماره از نشریه حقوقی، قضایی و خبری با عنوان "وقایع عدلیه" به همّت میرزاحسین‌خان مشیرالدوله (سپهسالار) منتشر شد.[8]

کارکرد مطبوعات
مطبوعات چاپی یكی از رایج‌ترین و شاخص‌ترین محصولات جامعه صنعتی بوده كه بنا به‌گفته‌ی بورك (1797- 1729Edmund Burke: ) سیاست‌مدار و فیلسوف انگلیسی، ركن چهارم دموكراسی محسوب می‌شود. این وسیله ارتباط‌جمعی، كه درواقع با بهره‌گیری از سه صنعت خط، كاغذ و چاپ، كار خود را آغاز كرد، در عین اینكه یك تولید و محصول صنعتی به‌شمار می‌رود، آفریده‌ای فكری بوده كه جواب‌گوی  نیازهای معنوی گروه خوانندگان است و مصرف‌كنندگان به‌عنوان نوعی سرویس یا خدمت از آن بهره می‌برند؛ هرچند برای ناشران خود، صورت كالا دارد.
این وسیله ارتباطی كه مطالب گوناگونی مانند اخبار، سرگرمی، مقاله، گزارش، داستان و ... را در قالب انواع روزنامه و مجله در اختیار مخاطب قرار می‌دهد، دارای خدمات مختلفی است كه تجزیه این خدمات كار دشواری است؛ چرا كه این خدمات غالباً مكمل یكدیگر و تفكیك‌ناپذیرند.[9]
1. خبررسانی؛ اولین خدمت مطبوعات، فراهم آوردن، توضیح دادن، تفسیر كردن و در اختیار گذاردن اخبار است. باید دانست كه مطبوعات، وقایع و مسایل جاری را به‌همان ترتیب كتاب یا رادیو و تلویزیون منتشر نمی‌كنند؛ زیرا كتاب‌ها وقایع و مسایلی را كه اهمیت خاص پیدا كرده‌اند و در فرصت كافی مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند، انتشار می‌دهند. در حالی‌كه وقایع و مسائل مورد نظر رادیو و تلویزیون یا در همان لحظات وقوع یا در فاصله كمی پس از آن انتشار می‌یابند و چون گردانندگان این دو وسیله ارتباطی كوشش می‌كنند كه جریان آن‌ها را به‌سرعت پخش نمایند، امكان ارزیابی و تجزیه و تحلیل دقیق پیدا نمی‌كنند. اما در مطبوعات نه خبرها توأم با تأخیری مانند كتاب روبه‌رو هستند و نه با شتابزدگی رادیو و تلویزیون؛ بلكه طرز انتشار خبرهای مطبوعات حدّ متعادل انتشار مطالب كتاب‌ها و برنامه‌های رادیو و تلویزیونی است. البته باید در نظر داشت كه با توجه خاص روزنامه‌ها به تجزیه و تحلیل اخبار، ماهیت مطبوعات به طرز نامرئی به كتاب نزدیكتر می‌شود.[10]

2. توسعه اطلاعات و معلومات خوانندگان؛ در مورد این خدمت نقش عمده را مجلات تخصصی بر عهده دارند؛ ولی روزنامه‌ها و مجلات می‌توانند و باید این خدمت را نیز انجام دهند.

3. یاری رساندن به خوانندگان در جهت بهتر تنظیم كردن اوقات و برنامه‌هایشان؛ در جامعه امروزی كه شرایط زندگی روابط فرد و جامعه را روزبه‌روز پیچیده‌تر می‌شود، این خدمت اساسی و مهم است. چاپ برنامه‌های سینما‌ها، تئاترها و نمایشگاه‌ها و خبرهای هواشناسی و از همه مؤثرتر ستون‌های نیازمندی‌ها و آگهی‌های كوچك طبقه‌بندی‌شده در زمره این خدمات است.

4. تفریح و سرگرمی؛ مطالعه مطبوعات، خود، نوعی تفریح و سرگرمی برای خوانندگان و مخاطبین است.

5. خروج از انزوا و ایجاد احساس اشتراك؛ مطالعه مطبوعات به این امر كه شخص، خود را پاره‌ای از كل جامعه بداند نیز كمك كرده و باید مطالعه آن‌را در واقع نوعی مكالمه با جهان دانست؛ كه انزوای شخصی را شكسته و احساس اشتراك با جامعه را در او زنده می‌كند.

6. روان‌درمانی؛ برخی معتقدند كه درج خبرهای جنایی و ماجراهای عشقی و رسوایی‌ها و جنجال‌های خانوادگی، سیاسی و ... در مطبوعات می‌تواند بسیاری از خوانندگان را از عقده‌ها و رؤیاهای خوش، رهایی بخشد و یا زمینه‌ای را برای صحبت فراهم آورد.[11]

7. نظارت؛ نقش مطبوعات به‌عنوان رقیبی برای دولت و ناظر اعمال آن در روزنامه‌نگاری سنّتی، نقشی افتخارآمیز است. در این نقش، مطبوعات غالباً به‌عنوان ركن چهارم قوای اساسی كشور نامیده می‌شوند.
ادموند بروك (Edmund Burke: 1729-1797) جایگاه روزنامه‌نگاران در مجلس انگلستان را به‌عنوان جایگاه قوه چهارم كه بسی مهم‌تر از سه قوه دیگر است، ارزیابی و نام‌گذاری كرده است؛ كه در این میان سه قوه دیگر عبارت بودند از: اشراف، روحانیون و عوام.
وظیفه نظارتی مطبوعات در پس حفاظت از منافع عمومی با توسل به ایفای نقش نگهبان، توسط مطبوعات است.[12]

وجوه برتری مطبوعات بر رادیو و تلویزیون
1) وسعت اخبار؛ مطبوعات چاپی، برخلاف رادیو و تلویزیون، می‌توانند حجم وسیعی از اخبار را عرضه نمایند.
2) جلب توجه مخاطب؛ خبرهای رادیو و تلویزیونی، به‌علت سرعت بیان گویندگان و تغییر تصاویر، فرّار بوده و آن‌طور كه باید، در ذهن مخاطب نقش نمی‌بندد؛ اما در مطبوعات این نقیصه وجود ندارد.
3) دوام اخبار؛ مطبوعات برخلاف رادیو و تلویزیون كه برنامه‌هایشان فقط در اوقات معیّن قابل بهره‌‌برداری است، در تمامی زمان‌ها و به‌طور مداوم قابل بهره‌برداری هستند.
4) تنوع اخبار؛‌ در مطبوعات به‌سبب شرایط و امكانات وسیع‌تری كه برای تهیه، انتخاب و درج مطالب وجود دارد، تنوع بیش‌تر است.
5) امكان حفظ و تفسیر و تشریح؛ مطبوعات از نظر تحلیل و تشریح وقایع و امكان حفظ اسناد اخبار آن‌ها به‌عنوان مرجع و مأخذ نیز برتر از رادیو و تلویزیون هستند.[13] البته این سه وسیله بزرگ ارتباطی (مطبوعات، رادیو و تلویزیون) در عین آن‌كه باهم به رقابت برمی‌خیزند، یكدیگر را تكمیل می‌كنند و متقابلاً برهم اثر می‌گذارند. رادیو، امتیاز پخش و نشر انحصاری اخبار را از مطبوعات می‌گیرد و تلویزیون  اوقات فراغتی را كه صرف مطالعه روزنامه می‌شد، محدود می‌كند؛ به‌خصوص كه برای نشر برخی از برنامه‌ها، مانند مسابقه‌های ورزشی نیز مجهزتر است و در مورد نشر اخبار سیاسی، دست‌كم در موقع انتخابات نیز شرایط متعادل‌تری را به‌وجود می‌آورد.[14]
باید در نظر داشت، مطبوعات نسبت به وسایل ارتباطی دیگر، مانند رادیو و تلویزیون از نظر سرعت انتقال خبر، آهسته‌ترین وسیله ارتباطی به‌شمار می‌رود. به این جهت، معمولاً مردم ابتدا اخبار را از راه‌های دیگری گرفته و سپس جزئیات بیش‌تر را از طریق روزنامه‌ها به‌دست می‌آورند. البته نباید فراموش كرد كه روزنامه‌ها با افزایش تعداد چاپ‌های روزنامه و تهیه شماره‌های فوق‌العاده در موقع رویدادهای مهم برای انتشار سریع‌تر اخبار آمادگی بیش‌تری پیدا كرده‌اند و از این لحاظ به رادیو و تلویزیون نزدیك‌تر شده‌اند.[15]

ویژگی‌های روزنامه امروزی
"ادوین ایمری" كارشناس برجسته تاریخ روزنامه‌نگاری برای روزنامه، به‌عنوان یكی از انواع مطبوعات ویژگی‌هایی را بیان داشته كه می‌توان آن‌ها را خصوصیات روزنامه‌های عصر حاضر نامید. این خصایص عبارتند از:
1. حداقل هرهفته یك شماره از آن به چاپ برسد؛
2. توسط روند مكانیكی چاپ شود؛
3. به قیمتی عرضه شود، كه خریدش برای همه امكان‌پذیر باشد؛
4. مردمی با سطح سواد متوسط قادر به خواندنش باشند؛
5. درباره موضوعات روز و مطرح در جامعه بحث كند؛
6. در مورد زمینه‌های كلّی مطلب چاپ كند؛ نه فقط در مورد برخی مسائل خاص مانند مسائل مذهبی و یا تجاری؛
7. در طول زمان پایدار بماند و در انتشار آن وقفه ایجاد نشود و شكل‌اش به‌سرعت تغییر نكند.[16]

[1]. بابامیری، علی؛ قوانین و مقررات مطبوعات و تبلیغات، قم، مؤلف، 1379، چاپ اول، ص9.
[2]. معتمدنژاد، کاظم؛ وسایل ارتباط جمعی، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، 1385، چاپ پنجم، جلد اول، ص59 و 60 و مك‌كوایل، دنیس؛ درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی، پرویز اجلالی، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها، 1385،چاپ دوم، ص30.
[3]. معتمدنژاد، رؤیا و معتمدنژاد، كاظم؛ حقوق ارتباطات، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها، 1386، چاپ اول،  ص66.
[4]. قندی، حسین؛ روزنامه‌نگاری تخصصی، تهران، مركز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1384، چاپ اول، ص16 و 17.
[5]. معتمدنژاد، كاظم؛ ص64 و قندی، حسین؛ ص17.
[6]. قندی، حسین؛ همان، ص18.
[7]. آلبر، پیر؛ مطبوعات، فضل‌الله جلوه، تهران، انقلاب اسلامی، 1368، چاپ اول، ص1.
[8]. قندی حسین؛ همان، ص19 و 24.
[9]. آلبر، پیر؛ همان، ص1 و 8 و 34 و قندی، حسین؛ همان، ص17 و معتمدنژاد، كاظم؛ همان، ص60.
[10]. معتمدنژاد، كاظم؛ همان، ص184، آلبر، پیر؛ همان، ص34.
[11]. آلبر، پیر؛ همان، ص35 و 36.
[12]. دفلور، ملوین و دنیس، اورت ای؛ شناخت ارتباطات جمعی، سیروس مرادی، تهران، انتشارات دانشكده صدا و سیما، 1383، چاپ اول، ص376 و 395.
[13]. معتمد نژاد، كاظم؛ همان، ص185 و 186 و 187.
[14]. آلبر، پیر؛ همان، ص10.
[15]. دفلور، ملوین و دنیس، اورت ای ؛ پیشین، ص348 و معتمدنژاد، كاظم؛ همان، ص185.
[16]. دفلور، ملوین و دنیس، اورت ای ؛ پیشین، ص115.


مبع : پژوهه