اخبار دانشگاهی کشور / ارتباطات 09 اسفند 1389 - 28 February 2011
واژه‌ی Third به‌معنای، سوم، سومین و ثلث (یك سوم) و واژه‌ی World به‌معانی كره‌ی زمین، جهان، گیتی و دنیا و مردم عالم و ... هستند. در اینجا تركیب دو واژه مجموعاً معنای "جهان سوم" را افاده می‌كند.[1]
تودارو (Michael P. Todaro) می‌گوید جهان سوم شامل حدود 118 كشور در حال توسعه در قاره‌های آسیا، آفریقا، خاورمیانه و آمریكای لاتین است.[2]
اصطلاح جهان سوم را اولین بار در سال 1952 آلفرد سووی (Alfred Sauvy: 1898-1990) جمعیت‌شناس فرانسوی مطرح كرد و با انتشار كتاب‌هایی چون "جهان سوم" (1964) توسط پیتر ورسلی (Peter Worsely) و دنیای سه‌گانه توسعه (Three World of Development) توسط ایروینگ لوئیس هوروویتز ((Irving Louis Horowitz: 1929، به‌عنوان مفهومی فراگیر در دنیای انگلیسی‌زبان در دهه‌ی هفتاد، مطرح شد.[3]
منشأ شکل‌گیری جهان سوم
در مورد منشاء آغازین، طرح و شكل‌گیری این مفهوم، سه اندیشه عمده وجود دارد:
1. گلدتورپ (John E. Goldthorpe) در كتابی تحت عنوان "جامعه‌شناسی كشورهای جهان سوم" اظهار داشته كه ظاهراً اصطلاح "جهان سوم" نخستین بار توسط آزادی‌خواهان و رادیكال‌های فرانسه در دهه‌ی 1950 به‌كار گرفته شد؛ یعنی زمانی كه بسیاری در جستجوی یك "راه سوم" یا "نیروی ثالثی" بودند، كه هم‌خوانی با سیاست‌های كشورشان داشته و به ناسیونالیسم محافظه‌كارانه و كمونیسم، گرایش نداشته باشد.[4]
2. عده‌ای نیز معتقدند كه در دوران جنگ سرد، كشورهایی كه امروزه موسوم به "كشورهای غیر متعهد" هستند، كنفرانسی را در باندونگ اندونزی در سال 1955 تشكیل دادند و در پی آن بودند كه سیاست عدم وابستگی و عدم تعهد به كشورهای بلوك شرق و غرب را دنبال كنند. كشورهایی چون یوگسلاوی، هند، اندونزی و مصر از بانیان این كنفرانس به‌شمار می‌روند. معمولاً به كشورهایی كه به این كنفرانس پیوستند، كشورهای جهان سوم می‌گویند.[5]
1. گروهی نیز به پیروی از تز رهبران چین، جهان را به سه قسمت تقسیم می‌كنند؛ كه در ارتباط با ابرقدرت‌ها تحت ستم هستند.[6]
مائوتسه تونگ (Mao Tse-tung: 1893-1976) در سال 1974 ضمن گفتگویی با کنت کائوندا رئیس جمهور زامبیا، دیدگاه خود را درباره جهان وقت چنین بیان کرد: «به‌نظر من، ایالات متحده آمریکا و اتحاد شوروی (سابق) جهان اول را تشکیل می‌دهند. نیروهای بینابینی مانند ژاپن، کاندا و اروپا که بخش میانی را تشکیل می‌دهند، به جهان دوم تعلّق دارند. ما جهان سوم هستیم، جهان سوم جمعیت عظیمی دارد. به‌جز ژاپن، آسیا متعلق به جهان سوم است. همه آفریقا و نیز آمریکای لاتین به جهان سوم تعلق دارند.» به‌عقیده مائو جهان سوم باید با جهان دوم در برابر جهان اول متحد شود. دلیلی که وی برای به‌شمار آوردن جمهوری خلق چین در زمره جهان سوم به آن استناد می‌کند، این است که چین نمی‌تواند با کشورهای غنی و نیرومند در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و دیگر زمینه‌ها برابری جوید و فقط می‌تواند در صف کشورهای فقیر درآید.[7]
ویژگی مشترك كشورهای جهان سوم
در مجموع می‌توان گفت كشورهای جهان سوم دارای ویژگی‌های زیرند:
1. از نظر نیروی كار انسانی، حجم بخش كشاورزی آنها نسبت به بخش صنعت از گستردگی بیشتری برخوردار است و بیكاری پنهان به‌صورت گسترده‌ای در آنها وجود دارد؛
2. تولیدات این كشورها محدود به تولیدات و استخراج مواد خام برای صدور است.
3. از نظر رژیم غذایی فقیر بوده و بخش قابل ملاحظه‌ای از جمعیت آنها دچار سوء تغذیه است؛
4. دارای میزان بالایی از بی‌سوادی‌اند؛
5. از میزان رشد جمعیت بالایی(!) برخوردارند و هرم جمعیتی آنها هرم جمعیتی جوان است؛
6. از نابرابری اجتماعی بالایی برخوردارند و اغلب یك نظام استعماری را در گذشته تجربه كرده‌اند.[8]
جهان سوّم و ارتباطات
همه ضعف‌ها و كاستی‌هایی كه در این كشورها شمرده شد، اغلب به‌لحاظ اقتصادی است؛ ولی باید توجه داشت كه این كاستی‌ها در مسائل اقتصادی این كشورها خلاصه نمی‌شود؛ بلكه دامنه‌اش موقعیّت سیاسی، جغرافیایی، فرهنگی و ارتباطی این كشورها را نیز دربر می‌گیرد. هدف در اینجا بررسی اوضاع كشورهای جهان سوم به‌لحاظ تكنولوژی ارتباطی و جریان ارتباطات و اطلاعات است.
پس از اختراع چاپ، تكنولوژی ارتباطات با سرعت بیشتری گسترش یافت. اختراع تلگراف، تلفن، رادیو و تلویزیون و همچنین اختراع و نوع تركیب كامپیوتر با سیستم‌های ارتباطی بین‌المللی سبب گردید، جامعه بشری، جهان پیرامون خود را تحت سیطره خود قرار دهد. با وجود این، امروزه مردم، بیش از هر زمان دیگری از ارتباطات نوین بهره می‌برند، بسیاری از كشورهای جهان سوم، نتوانسته‌اند به‌نحو شایسته‌ای از آن سود جویند و حتی در وضعیتی نیستند كه نیازهای اولیه‌ی ارتباطی خود را نیز برطرف نمایند. همه اینها به‌خاطر این است كه سیستم‌های ارتباطی قوی، در اختیار قدرت‌های بزرگ صنعتی جهان است و كشورهای این‌چنینی، تمام مقاصد و اندیشه‌های خود را بر دیگر كشورها تحمیل می‌كنند.
وسیله اصلی تحمیل و تسلّط كشورهای صنعتی، ماهواره‌های خبری و بزرگراه‌های اطلاعاتی است؛ كه اكنون در اختیار خبرگزاری‌های مهم دنیا قرار گرفته است. در حقیقت می‌توان گفت كه وضع ارتباطات، در كشورهای در حال توسعه جهان، بدون شك با آن‌چه در جهان پیشرفته شكل گرفته، تفاوت فاحشی دارد و ارتباطات در اغلب این كشورها هنوز جایگاه واقعی خود را نیافته است.
علل عدم توازن بین‌المللی اطلاعات در جهان سوم
به‌طور كلّی علل عدم تعادل و توازن در جریان بین‌المللی ارتباطات و اطلاعات را در سه عرصه زیر می‌توان یافت:
1. توزیع امكانات ارتباطی در جهان؛ نابرابری و عدم توازن در توزیع امكانات و تجهیزات ارتباطی در جهان را در موارد مختلفی مانند فعالیت خبرگزاری‌ها، مطبوعات، رادیو، تلویزیون، سینما و كتاب می‌توان مشاهده نمود. به‌عنوان مثال در گزارش "كمیسیون بین‌المللی یونسكو برای مطالعه درباره‌ی مسائل ارتباطات" آمده است كه: هم‌اكنون بیش از یك‌صد كشور از خود، خبرگزاری ملّی دارند؛ هرچند شماری از این خبرگزاری‌ها، به‌معنای كامل كلمه نیستند؛ زیرا كم و بیش خود را محدود به دریافت و توزیع اطلاعات رسمی كرده‌اند و چشم به ارسال از منابع خارجی دوخته‌اند. از سوی دیگر، پنج خبرگزاری فرانس‌پرس(فرانسه)، یونایتد پرس اینترنشنال (UPI) و آسوشیتدپرس (AP) امریکا، رویترز (Reuters) (انگلستان) و تاس (Tass) اتحاد جماهیر شوروی سابق، دارای آن‌چنان وسایل و تسهیلات فنّی مرغوبی هستند و از چنان شبكه گسترده‌ای از خبرنگاران سود می‌برند، كه بی‌اغراق، بر صحنه‌ی بین‌المللی سلطه یافته‌اند.[9]
این گزارش مربوط به 1980 است؛ که بعد از فروپاشی شوروی به چهار خبرگزاری بزرگ غربی تنزّل یافته است.
براساس آمارهای 1996یونسكو، از مجموع 8391 روزنامه منتشر شده در جهان، 3972 عنوان، متعلّق به كشورهای پیشرفته بوده و 4419 عنوان روزنامه، سهم كل ممالك در حال توسعه را تشكیل می‌دهد. این در حالی است كه فقط 20 درصد كل جمعیت جهان در كشورهای پیشرفته زندگی می‌كنند.[10] همچنین براساس گزارش مک‌براید، كشورهای در حال توسعه، با 70 درصد جمعیت دنیا، تنها 20 درصد از كل كتاب دنیا را تولید می‌كنند. حتی بیش‌تر این مقدار را شعبه‌های بنگاه‌های مستقر در كشورهای توسعه‌یافته انتشار می‌دهند.[11]
بر پایه آمارهای 1997، از مجموع 2432 میلیون گیرنده رادیویی در جهان، 1308 میلیون آن در اختیار مردم كشورهای پیشرفته و 1124 میلیون بقیه از آن ممالك در حال رشد است. سهم كشورهای توسعه‌نیافته نیز تنها 85 میلیون گیرنده است. راجع به گیرنده‌های تلویزیونی نیز از مجموع 1396 میلیون گیرنده تلویزیونی در جهان، سهم كشورهای پیشرفته، در حال رشد و كمتر توسعه‌یافته به ترتیب 675، 720 و 14 میلیون می‌باشد.[12]
این شكاف عظیم در مورد سینما كه یكی از وسایل ارتباط جمعی و ابزار فرهنگی مهم جهان به‌شمار می‌رود، نیز صادق است. در این عرصه نیز بین كشورهای پیشرفته، به‌ویژه ایالات متحده و ممالك در حال توسعه، خصوصاً كشورهای آفریقایی فاصله زیادی به‌چشم می‌خورد.
2. تكنولوژی اطلاعات و ارتباطات؛ تكنولوژی اطلاعات (IT)، مفهوم پیچیده‌ای است كه مجموعه وسیعی از تكنولوژی ارتباطات؛ از قبیل كامپیوتر، ماهواره و استفاده جدید از رسانه‌های قدیمی‌تر از طریق كاست ویدیو و كاست‌های شنیداری، ویدیو، پخش صوت‌های دیسكی و تكنولوژی‌های مخابراتی كه ارتباط‌های پیچیده‌تر و گسترده‌تری را فراهم می‌سازند را دربر‌می‌گیرد.[13]
كشورهای جهان سوم به‌واسطه عدم تجربه "انقلاب صنعتی" در سیر تحولات تاریخی خود، در عرصه "انقلاب اطلاعات" نیز به واردكنندگان اصلی تكنولوژی اطلاعات و ارتباطات ممالك پیشرفته جهان تبدیل گردیده‌اند.
برخی محققان بر این باورند كه نابرابری‌های جهانی در زمینه‌ی تكنولوژی ارتباطات راه دور، احتمالاً در آینده حتی محسوس‌تر خواهد شد. به‌گفته آنتونی اسمیت، محقّق برجسته‌ی رسانه‌های همگانی: «تهدید استقلال كشورها از سوی ارتباطات الكترونیكی جدید، می‌تواند خطرناك‌تر از استعمار در گذشته باشد. [...] رسانه‌های جدید، بیش از دیگر تكنولوژی‌های پیشین غرب، از قدرت نفوذ عمیق به درون فرهنگ "دریافت‌كننده" برخوردارند. نتیجه می‌تواند ویران‌گری پایان‌ناپذیر تشدید تناقض‌های اجتماعی در جوامع درحال‌توسعه‌ی امروز باشد.»[14]
بخش عمده‌ی سیستم‌های ماهواره‌ای در جهان در اختیار كشورهای پیشرفته قرار دارد و این ممالك با تحمیل هزینه‌های گزاف بر كشورهای جهان سوم، خدمات گوناگون به آنها ارائه می‌دهند. ماهواره، از ارتباط تلفنی گرفته تا در ارسال تصاویر تلویزیونی و از بانكداری و تجارت تا در كشاورزی، معدن‌كاوی، ناوبری، هواشناسی و ... نیز كاربرد دارد.[15]
امروزه اهمیت كامپیوتر و اینترنت در "دهكده جهانی" بر كسی پوشیده نیست. نفوذ سریع و بی‌وقفه این دو پدیده پیچیده و شگفت‌انگیز در كلیه سطوح زندگی بشر، خصوصاً در عرصه ارتباطات باعث شده، بسیاری از صاحب‌نظران، عصر حاضر را "عصر كامپیوتر و اینترنت" نام‌گذاری كنند. متأسفانه علی‌رغم برخی نظرات خوش‌بینانه در مورد امكان دسترسی آسان و بی‌هزینه مردم كشورهای جهان سوم به دریای اطلاعات موجود در سایت‌های اینترنتی، در این عرصه نیز شكاف عظیمی بین ممالك جهان سوم و كشورهای پیشرفته وجود دارد.[16]
3. تربیت نیروهای متخصص؛ كمبود نیروهای انسانی متخصص یكی از مهم‌ترین علل عقب‌ماندگی كشورهای جهان سوم در عرصه ارتباطات و درنتیجه بروز پدیده "جریان یك‌سویه اطلاعات" در جهان است. با نگاهی دقیق به‌راحتی می‌توان دریافت كه اهمیت این عامل، كمتر از "تكنولوژی اطلاعات" نیست.
به گزارش مك‌براید در بسیاری از كشورهای آفریقایی و آسیایی، مطالعات پیرامون رسانه‌های جمعی، تنها در چند سال اخیر معمول شده است و در این رشته تدریس و پژوهش هنوز در مراحل ابتدایی توسعه قرار دارند.[17]
[1]. آریان‌پور، منوچهر؛ فرهنگ پیشرو، تهران، جهان رایانه، 1377، چاپ اول، ج 6، ص5728 و 5223.
[2]. تودارو، مایكل؛ توسعه اقتصادی در جهان سوم، غلامعلی فرجادی، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1366، چاپ دوم، ج 2، ص915.
[3]. ازكیا، مصطفی؛ جامعه‌شناسی توسعه، تهران، كلمه، 1380، چاپ سوم، ص11.
[4]. گلدتورپ، جی. ای؛ جامعه‌شناسی كشورهای جهان سوم، جواد طهوریان، مشهد، آستان قدس رضوی، 1370، چاپ اول، ص31.
[5]. آشوری، داریوش؛ دانشنامه سیاسی، تهران، سهروردی و مروارید، 1366، چاپ اول، ص119-118.
[6]. همتی، عبدالناصر؛ مشكلات اقتصادی جهان سوم، تهران، سروش، 1366، چاپ اول، ص13.
[7]. آقابخشی، علی؛ فرهنگ علوم سیاسی، تهران، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، 1376، چاپ سوم، ص427.
[8]. ازكیا، مصطفی؛ همان، ص11.
[9]. مك‌براید، شن؛ یك جهان چندین صدا، ایرج پاد، تهران، سروش، 1375، چاپ دوم، ص86.
[10]. فرونچی، ناصر؛ ارتباطات بین‌المللی و كشورهای جهان سوم، مشهد، كنكاش دانش، 1384، چاپ اول، ص53.
[11]. مك‌براید، شن؛ پیشین، ص85.
[12]. فرونچی، ناصر؛ پیشین، ص59-56.
[13]. هنسون، جریس و نارولا، اوما؛ تكنولوژی‌های جدید ارتباطی در كشورهای درحال‌توسعه، داود حیدری، تهران، مركز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1384، چاپ چهارم، ص14.
[14]. گیدنز، آنتونی؛ جامعه‌شناسی، منوچهر صبوری، تهران، نی، 1377، چاپ چهارم، ص587.
[15]. مك‌براید، شن؛ پیشین، ص93.
[16]. فرونچی، ناصر؛ پیشین، ص66-65.
[17]. مك‌براید،شن؛ پیشین، ص169.
منبع : پژوهه
