اخبار دانشگاهی کشور / ارتباطات 09 اسفند 1389 - 28 February 2011
واژه Research در لغت به‌معنای پژوهش، تحقیق، كند و كاو، تجسس و كاوش است و Qualitative به‌معنای كیفی و چونی است. این دو واژه مجموعاً به‌معنای تحقیق و پژوهش كیف ی است.[1]
تحقیق كیفی عبارت از مجموعه فعالیت‌هایی(چون مشاهده، مصاحبه و شركت گسترده در فعالیت‌های پژوهشی) است، كه هركدام به‌نحوی محقّق را در كسب اطلاعات دست اول، درباره‌ی موضوع مورد تحقیق یاری می‌دهند. بدین‌ترتیب، از اطلاعات جمع‌آوری شده، توصیف‌های تحلیلی، ادراكی و طبقه‌بندی‌شده حاصل می‌شود. در روش مورد بحث دسترسی به اطلاعات؛ یعنی زندگی كردن با مردم مورد پژوهش، یادگیری فرهنگ آنها، از جمله مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری، زبان و تلاش برای درك احساس، انگیزش و هیجان‌های آنها است. محقق كیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درك می‌كند كه خود را به‌جای دیگران قرار می‌دهد.[2]
آنسلم استراس می‌گوید: «منظور ما از تحقیق كیفی عبارت از هرنوع تحقیقی است كه یافته‌هایی را به‌دست می‌دهند كه با شیوه‌هایی غیر از روش‌های آماری یا هرگونه كمّی كردن كسب نشده‌اند. شیوه مذكور ممكن است به تحقیق درباره‌ی زندگی افراد، شرح حال‌ها، رفتارها و همچنین درباره‌ی كاركرد سازمانی، جنبش‌های اجتماعی یا روابط بین‌الملل معطوف باشد.»[3]
تا پایان دهه‌ی 1960 نزدیك به 90 درصد گزارش‌های منتشرشده در مجلات جامعه‌شناسی آمریكا، مبتنی بر تحقیق كمّی و آماری بودند. گرچه در بریتانیا آمارهای قابل مقایسه‌ای در دست نیستند؛ ولی گمان می‌رود تا اواخر دهه‌ی 1960 تحقیق آماری در این كشور نیز مسلط بود. اما امروزه قضیه تفاوت پیدا كرده و به‌دلیل انتقادهای نظری از "اثبات‌گرایی(Positivism)" (كه گرایش به شیوه‌های آماری و كمّی دارند)، اكنون روش‌های كیفی، جایگاهی كانونی در آموزش و تحقیق اجتماعی به‌دست آورده‌اند.[4]
این روش را انسان‌شناسان فرهنگی برای مطالعه آداب و رفتارهای مردمان فرهنگ‌های دیگر ابداع كرده‌اند. مبنای فلسفی تحقیق كیفی، "انسان‌گرایی" (Humanism) و "طبیعت‌گرایی" (Naturalism) است. منظور از مبنای انسان‌گرایانه، توجه به نقش و اهمیت انسان در تحقیق‌های كیفی است. مطابق این فلسفه، وجه ممیّز انسان با موجودات دیگر، كنش بر پایه‌ی انگیزه‌ها یا عوامل درونی و بیرونی به‌جای واكنش است.[5]
تفاوت پژوهش كیفی و كمّی
به پژوهش كمّی(Quantitative Research) "اثبات‌گر" (positivism) و به پژوهش كیفی، پژوهش "مابعد اثباتگرا" (post positivism) نیز گفته می‌شود. پژوهش اثباتگرا، ریشه در این فرض دارد، كه جلوه‌های محیط اجتماعی، واقعیّتی مستقل را تشكیل می‌دهند و طی زمان و موقعیت‌ها، نسبتاً ثابت‌اند.
منظور از استقلال پدیده این است كه واقعیّت، نزد پژوهش‌گر اثباتگرا ، عینی تلقی می‌شود، جدا از پژوهش‌گر وجود دارد و توسط همگان دیده می‌شود. به دیگر سخن، واقعیت اجتماعی وجود خارجی دارد و توسط مشاهده‌گران ساخته نمی‌شود. برخلاف پژوهش‌های كیفی(مابعد اثباتگرا) كه در آن واقعیّت اجتماعی به‌وسیله مشاركت‌كنندگان در آن ساخته می‌شود. فرض بر این است؛ كه واقعیّت اجتماعی، به‌طور پیوسته و مداوم در موقعیّت‌های محلّی ساخته می‌شود. به‌عبارت دیگر برای پژوهش‌گر كیفی واقعیت یگانه‌ای وجود ندارد، هر ناظر و مشاهده گری واقعیت را به صورت بخشی از فرآیند پژوهشی خلق می‌كند، واقعیت مبتنی بر ذهن است و تنها با ارجاع به یك ناظر موجودیت می‌یابد. به عبارت ثالث پژوهش‌گر كمی عینیت را وجهه‌ی همت خود قرار می‌دهد و از داده‌ها جدا می‌ایستد ولی پژوهش‌گر كیفی خود را بخش ناگسستنی از داده‌ها می‌داند در حقیقت بدون مشاركت فعال پژوهش‌گر، داده‌ای وجود ندارد.
پژوهش‌گر اثباتگرا، دانش را از طریق گردآوری داده‌های عددی و مشاهده‌ی نمونه‌ها و سپس عرضه‌ی این داده‌ها به تحلیل عددی فراهم می‌كند. در مقابل این‌ها پژوهش "مابعد اثباتگرا"، ریشه در این فرض دارد كه جلوه‌های محیط اجتماعی به‌عنوان تفسیرهایی به‌وسیله‌ی افراد ساخته می‌شود. این تفسیرها شكل گذرا و وابسته به موقعیت دارند. پژوهش‌گران مابعد اثباتگرا دانش را از درجه‌ی اول از طریق گردآوری داده‌های كلامی با "مطالعه‌ی جدّی و عمقی" (Intensive) موارد، و عرضه این داده‌ها به استقراء تحلیلی فراهم می‌آورند.[6]
پژوهش‌گران كیفی بر نوعی تفسیر كل‌نگر تأكید می‌كنند. آنان واقعیتها و ارزشها را به‌صورتی غیر قابل تفكیك و آمیخته با یكدیگر در نظر می‌گیرند. از طرف دیگر پژوهش‌گران كمّی به‌جای توجه بر تفسیرهای كل‌نگر، بر عوامل و متغیرهای فردی تأكید دارند. پژوهش‌گر كمّی بر این باور است كه واقعیّت را می‌توان به مؤلفه‌هایش تقسیم كرد و با نگاه به این اجزاء، شناختی از كل به‌دست آورد؛ ولی پژوهش‌گر كیفی براساس این باور، كه واقعیّت، كلیّتی است غیر قابل تقسیم، به بررسی كلّ فرآیند می‌پردازد.[7]
اصطلاح دیگری كه گاه به‌جای پژوهش كیفی به‌كار می‌رود، پژوهش "مطالعه‌ی موردی" (Case Study) است. این اصطلاح بر این واقعیت تأكید می‌ورزد كه پژوهش كیفی، متمركز بر مطالعه‌ی موارد است؛ نه جامعه‌ها و نمونه‌ها.
البته پژوهش‌های كیفی و كمّی می‌توانند از طریق كشف(توسط پژوهش‌های كیفی) و تأیید (توسط پژوهش‌های كمی) هم‌دیگر را كامل كنند؛[8] فلذا با وجود همه تفاوت‌ها، بسیاری از پژوهش‌گران، اكنون تركیبی از رویكردهای كمّی و كیفی را برای فهم كامل پدیده مورد بررسی خود، به‌كار می‌برند.[9]
جایگاه روش كیفی در علوم اجتماعی
گرچه روش كیفی را انسان‌شناسان فرهنگی ابداع كردند، ولی امروزه در سایر علوم انسانی و اجتماعی نظیر جامعه‌شناسی، ارتباطات، آموزش و پرورش، تاریخ، مطالعات فرهنگی و مطالعات جنس‌واره‌ای(جنسیّتی:Sexuality) نیز به‌كار می‌رود. لكن در روانشناسی، روش‌های كمّی غلبه دارند.[10]
اساساً بخش عمده‌ای از مطالعات مربوط به تأثیر ایدئولوژی دین، فرهنگ، سیاست، اخلاق و مانند آن، بركنش و رفتار انسان كه موضوع مطالعه بسیاری از رشته‌های علوم انسانی است، را می‌توان با استفاده از روش تحلیل كیفی و عقلی، تجزیه و تحلیل نمود.[11]
اجزای عمده‌ی تشكیل دهنده‌ی تحقیق كیفی:
در تحقیق كیفی سه بخش عمده وجود دارد:
بخش اول: داده‌ها؛ داده‌ها می‌توانند از منابع مختلف گردآوری شده باشند. مصاحبه، مشاهده و مشاركت، معمول‌ترین منابع‌اند؛
بخش دوم: شامل روش‌های تحلیلی و تعبیر و تفسیری است؛ كه برای رسیدن به یافته‌ها یا نظریه‌ها به‌كار می‌رود. این روش‌ها شامل شیوه‌های مفهوم‌پردازی از داده‌ها است؛ که به "كدگذاری(Coding)" موسوم است. شیوه‌های دیگری مثل نمونه‌گیری غیرآماری، یادداشت‌برداری و نمایش روابط مفهومی به‌صورت دیاگرام نیز بخشی از مرحله‌ی تحلیلی‌اند؛
بخش سوم: عبارت است از گزارش‌های نوشته‌شده و شفاهی و ارائه آنها در مجله‌ها و كنفرانس‌های علمی.[12]
انواع تحقیق كیفی
دسته‌بندی تحقیقات كیفی آسان و مورد توافق همه نیست. آنسلم، استراس و جولیت كوربین شیوه‌های تحقیق كیفی را شامل موارد ذیل می‌دانند:[13]
1. نظریه مبنایی(Grounded theory)؛ یعنی آن‌چه كه به‌طور استقرایی (Induction)؛ یعنی از جزء به كل، از مطالعه پدیده‌ای به‌دست آید و نمایان‌گر آن پدیده است. به‌عبارت دیگر، باید آن‌را باید كشف كرد و كامل نمود و به‌طور آزمایشی از طریق گردآوری منظم اطلاعات و تجزیه و تحلیل داده‌هایی كه از آن پدیده نشأت گرفته است، اثبات نمود.
2. مردم‌نگاری یا قوم‌نگاری(Ethnography)؛ پژوهش قوم‌نگاری معمولاً با انسان‌شناسی همبسته است. قوم‌نگاری توصیفی عمیق و تحلیلی از موقعیّت فرهنگی و در معنای وسیع، از فرهنگ است. پژوهش قوم‌نگاری بر مشاهده، توصیف و داوری‌های كیفی یا تفسیر پدیده‌های مورد بررسی تأكید بسیار دارد.[14]
3. پدیدارشناختی(Phenomenology)؛ استفاده از پدیدارشناسی به‌منظور پژوهش و آگاهی مستقیم نسبت به تجربیات و مشاهدات؛ به‌عبارت دیگر، نسبت به پدیدارهایی است كه بی‌واسطه در تجربه ما ظاهر می‌شوند. [15]
4. وقایع زندگی یا تحقیق زندگی‌نامه‌ای(Biographical)؛ در این نوع تحقیق، مطالعه بر یك فرد، متمركز می‌شود و از طریق روایت زندگی او به‌صورت حكایت‌گونه، رویدادهای زندگی فردی در چهارچوبی وسیع‌تر نمایان می‌شود. سپس با ارتباط دادن این رویدادها، به‌عنوان نقطه‌های عطف و اطلاعات گردآوری شده مورد تفسیر قرار می‌گیرند. از پژوهش زندگی‌نامه‌ای به‌عنوان تاریخ شفاهی(Oral History) نیز یاد می‌شود.[16]
5. تحلیل مكالمات یا گفتمان(Discourse Analysis)؛ در این نوع تحلیل، داده‌ها در اصل به صورت گفتار تولید می‌شوند؛ ولی بعدا آنها را به‌منظور تحقیق با دقت و وسواس فراوان و با استفاده از علائمی كه تأكیدها، مكثها، خنده‌ها و سایر ظرایف غیركلامی را هم بر كاغذ بیاورد، به نوشتار تبدیل می‌كنند. موضوع این دسته از مطالعات به یك معنا "پیام" است. تحلیل گفتمان عمدتاً در علوم سیاسی ریشه دارد؛ ولی در شاخه‌های مختلفی از علوم دیگری، مانند زبان‌شناسی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی و روانشناسی اجتماعی نیز كاربرد دارد.[17]
6. تأویل‌شناسی یا هرمنوتیك(Hermeneutic)؛ روشی است كه فهم متون و چگونگی ادراك و فهم و روند آن را بررسی می‌كند. به‌عبارت دیگر هرمنوتیك، هنر دستیابی به فهم كامل و تامّ عبارت‌های گفتاری و نوشتاری است.[18]
7. كردارشناسی(Ethnology): این نظریه كه از مطالعه رفتار حیوانات در محیط‌های طبیعی به‌دست آمده، بیان می‌كند كه نوزاد انسانی به‌طور ژنتیكی آماده است تا به افرادی كه از او مراقبت می‌كنند، دلبسته شود. این دلبستگی‌ها از لحاظ تكاملی دارای ارزش است؛ زیرا سبب سازش با محیط می‌شود. به‌عقیده جان بالبی(John Bowlby) پایه‌های زیستی رفتارهای دلبستگی، در صورتی‌كه از دیدگاه تكاملی مطالعه شود، آسان‌تر قابل درك خواهد بود.[19] به‌طور كلی در این روش سعی می‌شود تاانواع رفتار انسان‌ها شناسایی و درك شود.
8. نشانه‌شناسی(semiotics): نشانه‌شناسی در درجه اول با آفرینش "معنا" در متون(فیلم، برنامه‌های تلویزیونی و دیگر آثار هنری) سر و كار دارد. این علم نشان می‌دهد كه نشانه و نقش آن چیست؟ نشانه‌ها و روابط، دو مفهوم كلیدی تحلیل نشانه‌شناختی هستند. در تحلیل نشانه‌شناسی تفكیكی موقتی و اختیاری بین محتوا و شكل قائل می‌شویم و تمام توجه خود را معطوف نظام نشانه‌هایی می‌كنیم كه متن ما را می‌سازد. مثلاً غذا در برنامه تلویزیونی نباید فقط استیك، سالاد و ... تلقی شود؛ بلكه نظامی از نشانه‌ها که حاوی معانی مربوط به موضوعاتی مثل پایگاه، سلیقه، پیشرفت، ملّیّت و غیره است، می‌باشد.[20]
9. جامعه‌سنجی(Sociometry): این روش را مورنو (Moreno) در سال 1934 برای مطالعه و اندازه‌گیری روابط از نظر جذب و دفع متقابل یا یك طرفه در یك گروه طبیعی پیشنهاد كرده است.[21] به‌طور كلی این روش، وسیله‌ای برای تعیین درجه پذیرش افراد در یك گروه، كشف روابط این افراد و آشكار كردن ساخت خود گروه به كار می‌رود.
نقاط قوت تحقیق كیفی
1. مشاهده رفتار در وضعیت طبیعی؛ در این روش پدیده در دنیای واقعی و محیط و وضعیت طبیعی و نه ساختگی بررسی می‌شود؛
2. عمق ادراك؛ این روش توانایی جذب و دستیابی به نظرهای شخصی را دارد؛ نظرهایی كه در ارتباط با زندگی هستند و از آن ناشی می‌شوند؛
3. انعطاف‌پذیری؛ نه تنها می‌توان به سؤالهای از پیش تعیین‌شده پاسخ داد، بلكه محقق توانایی پاسخ‌گویی به سؤالهای مطرح‌شده در زمان اجرای تحقیق را نیز دارد؛[22]
مشكلات و چالش‌های تحقیق كیفی
1. تجاوز به حقوق انسانی آزمودنی‌ها؛ محقق ممكن است از اعضای نمونه یا جامعه، بدون اطلاع و رضایت قبلی آنها، اطلاعات آشكار و در عین حال زیان‌بخش را جمع‌آوری كند.
2. مخاطرات قانونی، اخلاقی و جانی؛ در برخی تحقیقات ممكن است، محقق سبب خطر جانی برای اعضای گروه یا خودش شود. مثل کسانی که در گروه‌هایی كه فعالیّت جنایی دارند.
3. پایایی؛ ممكن است گزارش‌های ارائه‌شده توسط محقق، حوادث نادر باشند؛ یا اینكه سهواً اطلاعات تحریف‌شده‌ای را گزارش دهد.[23]
4. عدم ارائه یك چارچوب نظری برای تحقیق كه عمیق، خلاصه و دقیق باشد.[24]
[1]. آریان‌پور، منوچهر و دیگران؛ فرهنگ پیشرو آریان‌پور، تهران، جهان رایانه، 1377، چاپ اول، ج5.
[2]. دلاور، علی؛ مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، تهران، رشد، 1385، چاپ پنجم، ص259.
[3]. استراس، آنسلم و جولیت كوربین؛ اصول روش تحقیق كیفی، بیوك محمدی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1385، چاپ اول، ص17.
[4]. سیلورمن، دیوید؛ روش تحقیق كیفی در جامعه‌شناسی، محسن ثلاثی، تهران، تبیان، 1379، چاپ اول، ص1.
[5]. رفیعی، حسن و دیگران؛ روش‌های تحقیق بین رشته‌ای در اعتیاد، تهران، دانژه، 1387، چاپ اول، ص133-132.
[6]. گال، مردیت و دیگران؛ روش‌های تحقیق كمّی و كیفی در علوم تربیتی و روانشناسی، احمدرضا نصر و دیگران، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی و سمت، 1382، چاپ اول، ج1، ص59.
[7]. خوی‌نژاد، غلامرضا؛ روش‌های پژوهش در علوم تربیتی، تهران، سمت، 1380، چاپ اول، ص110 و ویمر، راجردی و جوزف آر. دومینیك؛ ص160.
[8]. گال، مردیت و دیگران؛ ج 1، ص 64.
[9]. ویمر، راجردی و جوزف آر دومینیك؛ ص162.
[10]. رفیعی، حسن و دیگران؛ ص132.
[11]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران، سمت، 1382، چاپ نهم، ص235.
[12]. استراس، آنسلم و جولیت كوربین؛ ص20-19.
[13]. استراس، آنسلم و جولیت كوربین؛ ص20.
[14]. بازرگان، عباس؛ مقدمه‌ای بر روش‌های تحقیق كیفی و آمیخته، تهران، دیدار، 1387، چاپ اول، ص47 و خوی‌نژاد، غلامرضا؛ ص 114.
[15]. ورنو، روژه و ژان وال؛ نگاهی به پدیدارشناسی و فلسفه‌های هست بودن، یحیی مهدوی، تهران، خوارزمی، 1372، چاپ اول، ص11-22.
[16]. بازرگان، عباس؛ ص46.
[17]. رفیعی، حسن ودیگران؛ ص164-168.
[18]. نیچه، فریدریش ودیگران؛ هرمنوتیك مدرن، گزینه جستارها، بابك احمدی و دیگران، تهران، مركز، 1381، چاپ سوم، ص26-9.
[19]. هنری، ماسن، پاول و دیگران؛ رشد و شخصیت كودك، مهشید یاسایی، تهران، مركز، 1373، چاپ هفتم، ص145-140.
[20]. آسابرگر، آرتور؛ روش‌های تحلیل رسانه‌ها، پرویز اجلالی، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها، 1387، چاپ سوم، ص20-15.
[21]. رفرس، پل، روانشناسی تجربی، سیروس ذكا، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1369، چاپ اول، ص142.
[22]. دلاور، علی، ص263-262.
[23]. دلاور، علی، ص265-263.
[24]. مارشال، كاترین و گرچن ب.راس من؛ روش تحقیق كیفی، تهران، پژوهش‌های فرهنگی، 1377، چاپ اول، ص9.
منبع : پژوهه
