اخبار دانشگاهی کشور / ارتباطات 09 اسفند 1389 - 28 February 2011
خبر، با لید كه خلاصه داستان است، شروع شده و مشروح خبر، جریان كامل آن‌را بیان می‌كند. در شرح خبر كه می‌توان آن‌را متن خبر نامید، توضیح و بیان تفصیلی تمامی اجزائی كه در لید بدان اشاره شده، می‌آید.
برای نوشتن متن، كه بنا به‌ضرورت، ممكن است از یك یا دو جمله و بند تا بیش از ده جمله و بند طول داشته باشد، مراعات قواعد و اصول خاصّی لازم است؛ كه رعایت آن‌ها سبب توجه خوانندگان و شنوندگان به اخبار، مقالات و نوشته‌های روزنامه‌نگاران و متخصصان امور ارتباطی شده و آن‌ها را قابل چاپ و انتشار می‌نماید.[1]
قواعد كلی
1. ساده‌نویسی؛ خبر باید ساده، روان، قابل فهم و به زبان همه مردم باشد؛
2. تازگی؛ خبر، باید همیشه نسبت به خبر روز قبل تازه‌تر بوده و نكات جدیدی را دربرداشته باشد. خبرنگار باید سعی كند از بیان تكراری حقایق و بدیهیّات خودداری نماید.
3. كوتاه‌نویسی؛ از اصول مهم خبرنویسی، کوتاه‌نویسی است؛ که بیشترین اطلاعات در كوتاه‌ترین متن ارائه می‌شود. یك مطلب خبری، به‌طور متوسط نباید از 300 تا 500 كلمه، تجاوز كند. مگر در خبرهای مهم؛ که می‌توان تا چند ستون، مطلب تهیه كرد.
4. تقدّم دیگران؛ خبرنگار و نوشته‌هایش، باید بیشتر، از دیگران حرف بزند و از خود كمتر سخن به‌میان آورد.
5. هماهنگی؛ خبر باید به‌گونه‌ای تنظیم شود، كه بخش‌های مختلف آن (تیتر، لید، متن) و جملات متن خبر، با یكدیگر هماهنگی و تطابق لازم را داشته باشند. آن‌چه كه خبر را جذّاب و مخاطب را به خواندن، دیدن و یا شنیدن آن ترغیب می‌كند، ارتباط و هماهنگی بین اجزای آن است. هرچه این ارتباط، قوی‌تر باشد و جملات متن، پرمعنی و در عین حال، كوتاه باشند، خواندن و شنیدن آن برای مخاطب جذّاب‌تر است. این هماهنگی را می‌توان با تكرار به‌موقع موضوع(محور) اصلی، یك واژه‌ی كلیدی خبر، كلمات و عبارات ربط‌دهنده و استفاده به‌موقع از نام مكان‌های مختلف، فراهم كرد.
6. جامعیّت؛ یكی از مفاهیم اساسی خبرنویسی، جامعیّت خبر است. یعنی اینكه تا حد امكان، خبرنگار یا دبیر خبر، باید كلیه اطلاعات مربوط به رویداد را جمع‌آوری و در بسته‌بندی خوب و جذّاب ارائه كند و باید بكوشد به كلیّه پرسش‌هایی كه در ذهن مخاطب است، پاسخ گوید.
7. درست‌نویسی؛ از اصول اولیّه نوشتن خبر، درست‌نویسی است. هنگام درست‌نویسی، رعایت نكته‌های نگارشی، چه در صحیح نوشتن كلمات و تركیب‌ها و چه در نوشتن ساختمان صحیح جملات، بسیار اهمیت دارد و به موازات آن، چنانچه متن ترجمه‌شده باشد، رعایت اصول ترجمه نیز ضرورت دارد. اصل نخستین برای درست نوشتن، آگاهی و مهارت خود نویسنده است؛ زیرا مفهومی را كه او به‌شیوه خاص خود، درك كرده و می‌خواهد به خواننده منتقل كند، خودش بهتر از هركس می‌شناسد. بنابراین لازم است نویسندگان با مطالعه متون معتبر و وزین ادبی، مهارت درست‌نویسی خود را افزایش دهند.
8. ترجیح اصطلاحات؛ در نوشتن خبر، باید كلمات مصطلح را بر كلمات صحیح ولی نامأنوس، ترجیح داد و هرجا كلمه‌ی فارسی وجود داشت، از به‌كار بردن كلمات عربی یا اروپایی خودداری كرد.
9. شروع با کلمات مناسب؛ هرگز نباید جملات را با كلمات امروز، دیروز، فردا و یا اعداد شروع كرد.
10.آغاز مناسب پاراگراف‌ها؛ نباید دو پاراگراف پشت سر هم را با یك كلمه آغاز كرد.
11.اطمینان به صحت خبر؛ اطمینان نویسنده به صحت خبر منتشره.[2]
12.سابقه خبر؛ یكی از مسائل اساسی در خبرنویسی كه در فهم بهتر خبر به مخاطب كمك می‌كند، ذكر سابقه خبر است. سابقه یا پیشینه خبر، معمولاً در آخر خبر و بعد از ارائه مطالب جدید و با واژه‌های كلیشه‌ای چون "گفتنی است"، "شایان ذكر است" و ... در جمله‌بندی مستقل می‌آید. البته گاهی نیز سابقه خبر در متن خبر، بعد از لید به‌صورت جمله‌ای مستقل می‌آید.
13.منبع خبر؛ منبع خبر در ادبیّات خبرنویسی از اهمیت برخوردار است. در مطبوعات، معمولاً منبع خبر در ابتدای خبر، یعنی قبل از لید نوشته می‌شود؛ اما در اخبار رادیو و تلویزیون، منبع خبر، بنابه ضرورت ممكن است در ابتدای لید یا در متن خبر آورده شود.
14.معرفی افراد؛ در نوشتن خبر، ذكر اسامی افراد و معرفّی دقیق آن‌ها لازم است. البته به‌طوركلی، دانستن نام و نام خانوادگی افراد برای مخاطبان ارجح نیست؛ بلكه آن‌چه برای مخاطب اهمیت زیاد دارد، آگاهی از مقام، ملیّت و جنسیّت افراد و اینكه آن‌ها اهل كدام منطقه یا شهر هستند، می‌باشد. اما در معرفی افراد باید نكاتی را رعایت کرد:
الف) در لید، فقط در صورتی نام فرد ذكر می‌شود كه با خواندن یا شنیدن آن، چهره یا عملكردش در ذهن تداعی شود و الّا فقط باید به ذكر سمت، سن، جنس، اسم مستعار، محل سكونت و سایر مشخصات اكتفا كرد.
ب) اگر فرد دارای چند مقام و سمت بود، اول سمت معروف و مهم و سپس در بندهای مختلف خبر، از سمت‌های دیگر او استفاده می‌شود.
ج) در معرفی افراد در اشاره بعد از لید، بهتر است در صورت عدم لزوم صرفه‌جویی در وقت، نام و نام خانوادگی و سمت به‌طور كامل بیان شود و در ادامه خبر، می‌توان از یکی از عناوین سمت، نام و یا نام خانوادگی، جداگانه بهره جست.
د) بیان سمت‌های علمی افراد مثل دكتر، مهندس، آیت‌الله و ... اگر با اظهارات و افعال مذكور در خبر ارتباط داشته باشد، ضروری است.
هـ) در معرفی سازمان‌ها و افراد، باید اسامی كامل آن‌ها نوشته شود.
قواعد علامت‌گذاری
به‌منظور جدا كردن جملات از یكدیگر، رعایت ارتباط بین عبارات ناتمام، احتراز از تداخل الفاظ و معانی، نشان دادن مطالبی كه از دیگران نقل قول یا اقتباس می‌گردد و همچنین برای سهولت تعریف و توضیح در تقسیم موضوعات و نظایر آن‌ها، در زبان‌های زنده و مهم دنیا و مخصوصاً زبان‌هایی كه ریشه لاتین دارند، از علائمی استفاده می‌شود، كه طریقه به‌كار بردن آن‌ها را در زبان انگلیسی (punctuation) می‌گویند. برخی از رایج‌ترین قواعد علامت‌گذاری که با زبان‌های مهم و زنده دنیا مطابقت دارد، عبارتند از:
1. نقطه (.)؛ نقش مهم نقطه در نوشتن و جدا كردن جملات كامل از یكدیگر است. علاوه‌بر آن، وقتی به‌دنبال یك حرف بیاید، به‌معنای آنست كه آن حرف، علامت اختصاری یك كلمه است. باید دانست نباید از این علامت در پایان تیتر خبر و اجزای آن(روتیتر، سرتیتر و میان‌تیتر) استفاده كرد.
2. ویرگول (،)؛ ویرگول برای تسهیل درك نوشته است. موارد مهمی كه در به‌كار بردن ویرگول در خبرنویسی ضروری است از این قرارند:
تمایز و شمارش؛ وقتی كه در یك جمله چند اسم یا صفت یا كلمه‌های متعاطف دیگر كه دارای إسناد واحدی هستند به‌دنبال هم بیایند؛
رفع ابهام؛ در هر موردی كه پشت سر هم قرار گرفتن دو كلمه با احتمال ایجاد ابهام روبرو باشد؛
جلوگیری از اشتباه شدن؛ در مواردی كه نگذاشتن ویرگول باعث عوض شدن مفهوم جمله می‌شود.
3. نقطه ویرگول (؛)؛ نقطه ویرگول كه در عالم مطبوعات "پوئن ویرگول" هم نامیده می‌شود، برای جدا كردن جملاتی است كه به‌خودی خود دارای معنا و مفهوم كامل هستند، ولی عبارات و جملاتی كه بعد از آن‌ها می‌آید، مربوط به آن‌هاست.
4. دو نقطه (:)؛ موارد استفاده از آن، عبارت است از:
· قبل از نقل گفته یا نوشته دیگران؛
· قبل از ذكر یك مثال، توضیح یا یك نتیجه؛
· برای تقسیم یا تفكیك یك موضوع؛
5. گیومه («»)؛ گیومه یا نشانه نقل قول در متن خبر، در موارد زیر استفاده می‌شود:
نقل قول مستقیم؛
اسامی خاص؛ اسامی خاص نامأنوس یعنی اسم‌هایی كه خواننده با آن‌ها آشنایی كامل ندارد، باید در گیومه قرار بگیرند؛ مانند نام‌های خارجی؛
متمایز كردن یك عبارت یا كلمه؛
سلب مسئولیت؛ موقعی كه نویسنده نمی‌خواهد، مسؤولیت بخشی از نوشته‌اش را كه از منابع دیگر اقتباس كرده، به‌عهده بگیرد، آن‌را داخل گیومه می‌آورد.
6. علامت تعجب (!)؛ این علامت در پایان كلمات یا جملاتی كه حیرت، استهزاء و خوشحالی زیاد را برساند و همچنین بعد از نام یا عنوان مخاطب (معمولاً در مواردی كه خطاب با نوعی تحكّم همراه باشد)، استفاده می‌شود.
7. پرانتز ( () )؛ پرانتز یا دو كمان در اصلی‌ترین شكل خود، برای افزودن هرگونه اطلاع اضافی در وسط جمله به‌كار می‌رود.[3]
قواعد عددنویسی
برای نوشتن ارقام و اعداد در اخبار مطبوعات، قاعده و قانون مشخصی وجود ندارد؛ ولی در برخی موارد بهتر است، به‌جای حروف، از ارقام استفاده شود. به‌طور مثال، برای نوشتن مقیاس‌ها(متر، كیلومتر، لیتر و ...)، آمار و ارقام، تاریخ و ساعات روز، شماره مواد قوانین، صفحات كتاب‌ها، تاریخ تولّد و شماره شناسنامه، مبلغ‌ها و شماره تلفن‌ها، شماره اتومبیل و ساختمان، قد و وزن، نتایج انتخابات یا مسابقات.
اما برای نوشتن مواردی مثل اعداد یك رقمی، سن اشخاص، اعداد تقریبی یا تخمینی، اعدادی كه جمله با آن‌ها آغاز شده، اعداد ترتیبی، اعداد كسری، اعداد غیر آماری و شماره‌های بیش از پنج رقمی (كه به‌صورت تلفیقی از عدد و حروف می‌آید)، از حروف، برای نوشتن اعداد استفاده می‌شود.[4]
مراحل خبرنویسی
هر روز، رویدادهای بی‌شماری در جهان اتفاق می‌افتد و هر كسی در اطراف خود، شاهد صدها و هزاران خبر است. بنابراین قبل از اینكه خبرنگاری بخواهد به نوشتن خبر بپردازد، لازم است از میان تعداد زیادی رویداد، خبر را از غیر خبر تشخیص دهد. برای این مهم، باید به ارزش‌های خبری توجه داشته باشد و رویدادی را به‌عنوان خبر تلقّی كند، كه دارای ارزش خبری است. بعد از این مرحله، نوبت به خبرنویسی می‌رسد كه مراحل زیر را می‌توان برای آن بیان نمود:
1.گزارش‌گری؛ در این مرحله به گردآوری اطلاعات مربوطه، كسب جزئیات و پیدا كردن مصادیق و تجسّم یك رویداد پرداخته می‌شود. در این مرحله است كه خبرنگار باید تمامی سؤالات موجود در ذهن مخاطب، درباره‌ی رویداد را شناخته و تا حدّ امكان، پاسخ آن‌ها را بیابد. یكی از راه‌های معمول و مهمّ جمع‌آوری اطلاعات، پاسخ به عناصر شش‌گانه خبری است.
2.اندیشیدن؛ قبل از نوشتن خبر باید دانست، كه اصل ماجرا چیست و چطور باید عرضه شود؛ كه این امر در اندیشه اولیه به‌دست می‌آید.
3.سازماندهی؛ خبرنویس حرفه‌ای، قبل از آن‌كه بنویسد، به سازماندهی مواد خود می‌پردازد. سازماندهی خوب از درك مضمون اصلی رویداد ناشی می‌شود؛ یعنی اینكه خبرنگار، نقطه‌نظر اصلی باعث به‌وجود آمدن مطلب را به‌خوبی بشناسد و جزئیات بی‌ربط و بی‌اهمیت را از آن جدا كند.
4.پرداختن به ساز و كار موضوع؛ خبرنگار باسابقه، ساز و كار خبر را می‌شناسد. به‌دیگر زبان، درك مخاطب را ملاك و هدف قرار می‌دهد. ساز و كار زبان، همان میثاق‌های مخاطبان است؛ از واژه‌های آشنا تا رعایت قواعد علامت‌گذاری.
5.طراحی سبك و سیاق؛ سبك نوشتن بایستی در موقع خبرنویسی مدّ نظر قرار گیرد؛ تا نویسنده به‌صورت جذّاب و غیر تكراری به نوشتن خبر بپردازد و در واقع، هر بار به‌طرز جدیدی بنویسد.
6.انتخاب لید مناسب با آن خبر؛
7.نوشتن بدنه و متن خبر؛
8.ارزیابی تولید؛ در این مرحله، ویراستاری خبر و ارزیابی خبر از نظر جواب‌گوی رویداد بودن بررسی می‌شود.
9.گزارش‌گری و نوشتن دوباره؛ در این مرحله، اگر لازم بود با یك منبع خبری برای بار دوم تماس گرفته و به دوباره‌نویسی خبر می‌پردازیم؛ چراكه دوباره‌نویسی، زمان می‌آفریند و هر نوشته‌ای از دوباره نویسی سود می‌برد.[5]
تفاوت‌های خبرنویسی در مطبوعات و رادیو و تلویزیون
برخی از تفاوت‌های نوشتن خبر برای مطبوعات و رادیو و تلویزیون از این قرارند:
1.سادگی؛ خبرهای رادیویی و تلویزیونی باید ساده و روان باشند و از لغات دشوار در آن‌ها پرهیز شود؛ در صورتی‌كه در خبرهای مطبوعاتی، چنانچه واژگان دشوار هم موجود باشد، امكان مراجعه به فرهنگ لغت وجود دارد؛ بنابراین با اشكال چندانی مواجه نیست.
2.کوتاهی؛ خبرهای رادیویی و تلویزیونی باید كوتاه باشند، تا درك شوند؛ در صورتی‌كه خبرهای طولانی در مطبوعات، با دوباره خواندن درك می‌شوند.
3.سبک خبر؛ در خبرنویسی مطبوعات، می‌توان از سبك هرم وارونه یا تاریخی همراه با لید بهره برد؛ اما در رادیو و تلویزیون از سبك هرم وارونه استفاده می‌شود.
4.سابقه خبر؛ در خبرهای مطبوعاتی، سابقه خبر، تقریباً به‌طور كامل می‌آید؛ اما در رادیویی و تلویزیونی بسیار كوتاه ذكر می‌شود.
5.لید؛ در لیدنویسی مطبوعات، از لیدنویسی با استفاده از عناصر خبر و لیدهای یك‌موضوعی و چندموضوعی استفاده می‌شود؛ اما در رادیو و تلویزیون انواع لیدها به‌جز لیدهای نقلی كه ناقل در پاراگراف بعد می‌آید، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.[6]
[1]. معتمدنژاد، كاظم؛ روزنامه‌نگاری، تهران، سپهر، 1372، چاپ چهارم، ص93 و 65 و نصرالهی، اكبر؛ اصول خبرنویسی، تهران، سروش، 1384، چاپ پنجم، ص123.
[2]. معتمدنژاد، كاظم؛ ص92 تا 94 و نصراللهی، اكبر؛ ص123 تا 125 و ص129 تا 143 و مسعودی، امید؛ مبانی نگارش رسانه‌ای، تهران، خجسته ، 1382، چاپ دوم، ص125 تا 127.
[3]. بروجردی علوی، مهدخت؛ نگارش رسانه‌ای، تهران، پژوهشكده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1386، چاپ دوم، ص65 تا 74 و معتمدنژاد، كاظم؛ ص94 تا 97.
[4]. معتمدنژاد كاظم؛ ص94 تا 97.
[5]. شكرخواه، یونس؛ خبرنویسی مدرن، تهران، خجسته، 1381، چاپ اول، ص13 تا 15 و مكتبی، محمد؛ خبر و اخلاق خبرنگاری، قم، مركز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1384، چاپ اول، ص22 تا 24 و كبیر، محمدرضا؛ روزنامه‌نگاری برای جوانان، تهران، منادی تربیت، 1379، چاپ دوم، ص101 و نصرالهی، اكبر، ص33 و 37 و 73.
[6]. مكتبی، محمد؛ ص25 و قندی، حسین؛ تفاوت‌های خبرنویسی در رسانه‌های جمعی، مجموعه مقالات روزنامه‌نگار حرفه‌ای، تهران، مركز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1374، چاپ اول، ص92.
