1. مقدمه 1.1. چارچوب نظری ظهور جهان دوم که از آن تعبير به فضای مجازي ميشود، ظرفيتهاي مستقل و در عين حال، ترکيب های بسيار گستردهاي را فراهم آورده است که قدرت و ظرفيت «جهان جديد» و «شهرهاي جديد» را به صورت گسترده و خيرهکنندهاي افزايش داده است. براي فهم اين فضاي تازه، شناختن خصایص اصلي اين فضا از جمله «غيرمرکزيبودن»، «بههمپيوستگي»، «ديجيتاليبودن»، «قابليت دسترسي» و «حافظۀ مجازي» اهميتي اساسي دارد. با فهميدن ظرفيتهاي اين فضا ميتوان با نگاه پارادايمي دوفضاييشدن، ارتباط ترکيبي «تکاملي- تعاملي» ميان دو فضاي فيزيکي و مجازي برقرار کرد که به توسعه فیزیکی- مجازي تمام ابعاد زندگي بشري خواهد انجاميد. اساساً توسعۀ شهري يک هدف مطلوب در حوزۀ نظري جامعهشناسي شهري در همه سنتهاي فکري پيشين بوده و در همه دورههاي تاريخ بشري حتي در ميان اقوام بدوي نيز يک مطلوب مورد انتظار بوده است. از اين منظر، دوفضايي کردن شهر نيز يک نوع توسعۀ کلان فضاي شهري محسوب ميشود. از لحاظ نظري، دوفضاييشدن شهر در ارتباط عميق با پارادايم «دو فضاييشدنها» است. پارادايم دوفضاييشدنها بر اين نظريه تأکيد ميکند که صنعت ارتباطات به طور عام شرايط سرعتيافتهاي را براي حرکت جمعيت، ارتباطات بينفردي و نزديک شدن فضاها فراهم آورده است. اين روند در دو فضاي واقعيِ فيزيکي و واقعيِ مجازي صورت ميگيرد 2.1. برنامهریزی راهبردی برنامهریزی راهبردی برای ایجاد شهرهای مجازی ضرورتی اجتنابناپذیر است، چرا که این شهرها ساخته میشوند نه این که به مرور و خود به خود ایجاد شوند. از این رو توجه به ساختارهای برنامهریزی راهبردی و همچنین تهیۀ برنامههای راهبردی و الگوهای پیادهسازی بر مبنای این ساختارهای برنامهریزی، امری اجتنابناپذیر است. ساختهای فضای مجازی به طور عام و شهرهای مجازی به طور خاص نیازمند تعریف و تدوین برنامههای راهبردی و الگوهای پیادهسازی هستند تا هم چشماندازهای اجرا را در نظر داشته باشند و هم مأموریتها و اهداف در آن مشخص شوند و با تبیین راهبردهای اجرایی و الگوهای پیادهسازی، به تحقق زنجیرهای شهر مجازی کمک کنند. شهرهای مجازی از آنجا که به صورت یکپارچه ساخته میشوند، نیازمند نگاهی راهبردی برای ایجاد، توسعه و نگهداری هستند که از طریق برنامهریزی راهبردی میتوان به امر دست یافت. 3.1. شهر تهران تهران در مسیر حیات اجتماعی و سیاسی خود به منظور احراز هویت یک کلان شهر، و کسب عنوان پایتخت ایران و مرکزیت سیاسی کشور چندین مرحله مشخص تاریخی را پشت سر نهاده، تا به مقام و موقعیت امروزی رسیده است. [آشنايي با تاريخ تهران] این دورهها را در یک دستهبندی میتوان به (1) تهرانِ روستایی؛ تهران باغ و چنار، (2) تهرانِ عهد ناصری؛ تهران عمارت و کاخ، (3) تهرانِ عصر مشروطیت، (4) تهرانِ دوران پهلوی، و (5) تهران در عهد نظام جمهوری اسلامی، تقسیم کرد. تهران دارای چهل مرکز آموزش عالی، چهل درصد جمعیت دانشجویی، پنجاه درصد اعضاء هیئت علمی دانشگاه، کتابخانههای بزرگ ملی، تالارهای بزرگ کشور، موزهها و پارکهای اصلی کشور، و فرهنگسراهای متعدد و متنوع است که چهرهای فرهنگی و هنری به شهر داده است. همچنین تهران با داشتن هجده درصد جمعيت كشور، سی درصد خانههاي كشور، بیست و چهار درصد مصرف آب، برق و گاز و اختصاص بیست و نُه درصد عمدهفروشي وخردهفروشيها و رستورانها و هتلهاي كشور و چهل و چهار درصد خدمات مالي و چهل و هشت درصد امور اداري كشور و همچنين سی و چهار درصد کارمندهای اداري كشور، پنجاه و شش درصد ماشينهاي نمره شدۀ کشور، چهل و شش درصد پروازهاي كشور به مقصد تهران و سی و پنج درصد خطوط ارتباط تلفنی، به عنوان بزرگترين بازار توليد و مصرف اقتصادي ايران، جايگاه مهم شهري را به لحاظ اقتصادي، سياسي و فرهنگي به خود اختصاص داده است. 2. مسأله استفاده از فضاي مجازي و درگير شدن با ظرفيتهاي اين جهان، موجب شده است تا اين گونه شهرها به مثابه بخشي جدانشدني از زندگي روزمره درآيند. استفاده از فضاي مجازي در جهت تسهيل امور و فعاليتها باعث شد تا به کارگيري اين فضا به عنوان يک ضرورت در زندگي امروز نمود پيدا کند. بر اين اساس ميتوان برخي از مسایلی که نیاز به شهر مجازي را ضرورت میبخشد را مورد اشاره قرار داد. 1.2. عدم دسترسی سریع به امکانات و خدمات شهر تهران، کلانشهری بسیار گسترده با پیچیدگیهای شهری خود است که امکانات آن در نقاط مختلف شهر پراکنده شدهاند. برای استفاده از برخی خدمات و امکانات حیاتی شهر گاه باید مسافتهای زیادی را پیمود. این امر خود موجب ایجاد ترافیک، آلودگی هوا و همچنین از بین رفتن زمان مفید زندگی افراد میشود. میزان جذب و تولید سفر 12 میلیون و 500 هزار سفر روزانه در شهر تهران، میتواند گواهی بر این ادعا باشد. میتوان گفت دسترسی سریع به خدمات و امکانات از خواستهای اصلی تمامی شهروندان تهرانی است که متأسفانه به علت تراکم بیش از اندازه خیابانها و نبود شیوههای دسترسی جایگزین، به یکی از مسایل اساسی شهروندان تبدیل شده است. 2.2. فرسایش منابع در فعالیتهای غیرضروری بسیاری از نیروها، منابع و سرمایههای انسانی، اقتصادی و اجتماعی شهر تهران در حال حاضر یا در ترافیکهای پیچیدۀ شهری در حال اتلاف است و یا در سطح مدیریت ترافیک و آلودگی هوا از بین میرود. از سوی دیگر زمان به عنوان مهمترین مسأله، در زندگی شهروندان تهرانی که بیشتر وقت خود را در خیابانها و ترافیک به سر میبرند، امری بیمعنا شده است. تهران از منابع و ظرفیتهای گسترده بسیاری برخوردار است. اما به علت مشکلات بیش از حد در تهران از جمله ترافیک و آلودگی هوا، این منابع برای حل این مشکلات صرف میشود تا برای ایجاد شهری نمونه و مطابق با استانداردهای زندگی امروزه. 3.2. ترافیک و تراکم شدید حرکتی در بخشهای حساس شهر ترددهای شهری، در بخشهای مختلف شهر، به منظور استفاده از امکانات و خدمات متنوع ارائه شده در سطح شهر انجام میگیرد. تراکمهای شهری را میتوان به صورتی نظاممند در جهت آسایش و آرامش شهروندان مدیریت کرد. در حال حاضر تراکم حرکتهای شهری تنها به منظور انجام کار است که این تراکم بیش اندازه و ناموزون نه تنها کارها را با وقفه و کارآیی نامناسب روبرو میسازد، بلکه موجب فرسایش نیروها و منابع در امور غیر ضروری نیز میشود. ترافیک در تهران ریشۀ بسیاری از مسائل و مشکلات دیگر شهر و شهروندان است. ایجاد شیوههای جایگزینی که بتواند باری هر چند کوچک را از دوش ترافیک شهر بردارد، میتواند بسیاری دیگر از مشکلات تهران از جمله مهمترین آنها، آلودگی هوا، را نیز تا حدودی حل کند. در حال حاضر میزان سفرهای روزانۀ شهر تهران در حدود 12 میلیون و 500 هزار سفر است که بر اساس پیشبینیهای صورت گرفته در طرح جامع حمل و نقل و ترافیک شهر تهران، در سال 1404، میزان سفرهای روزانه در حدود 18 تا 20 میلیون سفر خواهد بود. 4.2. اتلاف زمان در انجام امور زمان از مهمترین منابع و شاید مهمترین منبع برای افراد یک جامعه باشد. ایجاد فضایی که بتوان در آن امور را با سرعت بیشتر انجام داد و زمان مفید زندگی را به جای اتلاف در ترافیک و صفهای ادارهها و سازمانها و مراکز خرید، به آسایش و استراحت اختصاص داد، میتواند دغدغۀ مهمی را در ذهن افراد پاسخگو باشد. اگر میزان هر سفر درونشهری را 4 دقیقه در کیلیومتر فرض کنیم، با میزان 12 میلیون و 500 هزار سفر روزانه، تقریباً زمانی برابر با 835 هزار ساعت زمان شهروندان در سفرهای روزانه صرف میشود. این آمار بدون در نظر گرفتن مدت زمانی است که صرف امور اداری میشود. هر چند که زمان شهروندان میتواند صرف کارهای مفیدتری شود، اما همین امر که زمان افراد در ترافیکهای پیچیدۀ شهری و یا در فرایندهای دیوانسالارانۀ ادارات تلف نمیشود و فرسایش ذهنی برای شهروندان ایجاد نمیشود خود میتواند نقطۀ قابل تأملی در ایجاد روشهای جایگزینی برای انجام امور و فعالیتهای اداری باشد. 5.2. سرمایهگذاری منتهی به تخریب محیطزیست یکی از مهم ترین نکتهها در مورد وضعیت فعلی شهر تهران، تخریب اندک محیطزیست شهری باقیمانده برای احداث ساختمانهایی است که نه تنها کمکی محیطزیست شهر نمیکند، بلکه با ایجاد تراکمهای غیرضروری برای انجام اموری که به نحوی شایستهتر قابل انجام بودهاند، منجر به آلودگیهای زیستمحیطی خطرناکتر همچون آلودگی هوا میشوند. در سال 1386 23 میلیون و 540 هزار و 979 متر مربع، اسکلت بنای پروانههای ساختمانی، تخریب و نوسازی در شهر تهران بوده است. همچنین 23 میلیون 731 هزار 296 متر مربع، میزان کل مساحت طبقات پروانههای صادره در شهر تهران بوده است. سرمایهگذاری در عمران شهری امری قابل قبول است. اما زمانی که این سرمایهگذاری برای انجام اموری است که با هزینههای کمتر نیز قابل اجرا هستند، سرمایهگذاریهای این چنینی مشکلی برای تهران و شهروندان تهرانی خواهند بود. 6.2. آلودگی هوا آلودگی هوا را نیز میتوان یکی از مسایل اساسی تهران دانست که ناشی از عوامل مختلفی همچون ترافیک و صنایع در تهران است. مسألۀ صنایع تا حدودی در سالهای اخیر در حال حلشدن است. اما آلودگی هوا ناشی از ترافیک یکی از مسایل حیاتی شهر است که نیاز به برنامهریزیهای چندبعدی با استفاده از فناوریهای روز چه در سطح فیزیکی و چه در سطح مجازی دارد. آلودگی به صورت عام و آلودگی هوا و آلودگی صوتی میتوانند موجبات تخریب روح و روان مردم را ایجاد کنند. شهر تهران در سال 86 در 6/0 درصد روزها از نظر وضعیت بهداشتی منوکسید کربن، در حالت بسیار ناسالم قرار داشته است. همچنین در 7/15 درصد روزهای سال نیز در حالت ناسالم بوده است. از لحاظ وضعیت بهداشتی ذرات معلق هوا نیز در 01/10 درصد روزهای سال نیز در حالت ناسالم قرار داشته است. 3. ساختار سیاست شهر مجازی تهران شهر مجازي از خصلتهاي نظامند بودن، دسترسي آسان به خدمات، فراگيري خدمات شهري و به نوعی غيرمرکزي کردن خدمات شهري همراه با چندرسانهاي بودن، تاريخي بودن و توجه به تنوعهاي قومي و ديني برخوردار است. شهر مجازي، شهر نظام بخشيدن به ارزشهاي ديني و فرهنگي جامعه ايراني است. شهر مجازي، ظرفيتِ ساختن ايدهآلهاي زندگي را در يک فضاي شهري فراگير و مبتني بر چارچوبهاي قانونمند، اخلاقي و الهي را دارد. شهرمجازي، شهر شهرهاست که قدرت ساخت شهرهاي هزار طبقه را دارد. شهر مجازي در منطق الگوريتمي شهر، شهری تغيير پذير، متنوع و مبتني بر هنر و معماري والاست. شهر مجازي، شهر متغيرها و فرامتغيرها است؛ شهري است که هم به جزئيات و هم به کليت امر زندگي توجه ميکند. شهر مجازي، شهر ساختن بدون تخريب محيط زيست و ساختن با بهرهوري متمايل به بينهايت است. شهر مجازي، شهر رياضي و منطق رياضي است که بر مبناي آن مهندسيهاي مجازي جديدي متولد ميشوند که از ذات «تغييرپذيري» و «سيالبودن» برخوردارند. زمان در شهر مجازي از مفهومي هندسي و غيرخطي برخوردار است و فرايندهاي مبتني بر زمان مجازي در محيطي بدون فاصله و در نتيجه متفاوت از حيث «حرکت و سرعت» بررخوردار است. اين بدان معناست که ما در عين تحرک از امکان ثبات برخورداريم. 1.3. چشماندازها چشمانداز به خروجيهاي برنامه در پايان زمان تعيين شده توجه ميکند. چشمانداز شهر مجازي تهران به افقي معطوف است که در پايان برنامه پنج سالۀ شهرداري تهران قابل وصول خواهد بود. چشماندازهای شهر تهران بر اساس چهارده تبدیل اساسی که در انتقال از شهر تکفضایی به شهر دوفضایی صورت میگیرد، قرار گرفته است. چشماندازهای شهر مجازی تهران عبارتند از: 1.1.3. کاهش آلودگی محیطزیست تهران که در اثر فعالیتهای فیزیکی ایجاد میشود؛ 2.1.3. کاهش ترافیک شهر تهران، تراکم حرکت و ترددهای کاری شهروندان برای انجام امور اداری شهر؛ 3.1.3. انتقال همۀ خدمات شهری قابل انتقال به فضاهای مجازی و دوفضایی کردن خدمات؛ 4.1.3. الکترونیک و دجیتال کردن تمام اطلاعات مرتبط با شهر مجازی تهران؛ 5.1.3. سرمایهگذاری کاری بیشتر در فضای مجازی و کاهش هزینههای جانبی در فضای فیزیکی؛ 6.1.3. سرمایهگذاری در ظرفیتهای طبیعی، تاریخی و فرهنگی تهران برای رشد و توسعۀ آرامش؛ 7.1.3. استفاده از منابع جهانی در شهر و جهانیکردن شهر تهران از طریق فضای مجازی؛ 8.1.3. ایجاد دسترسی همهجایی به تمامی امکانات و خدمات شهر به صورت دوفضایی؛ 9.1.3. اصلاح و سرعتبخشی در فرایندهای کاری و اداری و صرفهجویی در زمان شهروندان؛ 10.1.3. رفع نابرابری در تولید درآمد، توزیع منابع و ارائه و مصرف خدمات؛ 11.1.3. کاهش فرسایش منابع انسانی، طبیعی، اقتصادی و اجتماعی شهر در فعالیتهای غیرضروری؛ 2.3. نگاه راهبردی نگاه کلان یا نگاه راهبردی، ديدگاه کلاني است که بر رابطه فضاي فيزيکي با فضاي مجازي شهر سايه افکنده است و به نوعي پارادايم برنامهريزي دوفضائي توسعه شهري را منعکس ميکند. نگاه کلي طراحي شهر مجازي تهران متکي بر پارادايم و نگاه دوفضائيشدن شهر و حکمرانی شهر خوب است. بر مبناي اين نگاه کلان، نگرشهاي توسعهاي شهر، امکانات و روندهاي شهر، دوفضائي ديده ميشود که بخشي از آن در فضاي فيزيکي تأمين و بخش ديگر به فضاي مجازي منتقل ميشود. بر مبناي اين نگاه، همه روندهاي تکرار شونده و همه روندهايي که مستلزم توسعه سفرهاي درون شهری و بينشهری و توسعه بورکراسي اداري و همه مقولههايي که به نوعي «زحمت شهروندي» را موجب ميگردد، به فضاي مجازي و سامانه نظاممند خدمات منتقل ميشود. از سوی دیگر نگاه کلان حکمرانی شهر خوب با خصیصههایی محوری همچون (1) موثر بودن، (2) شفافیت اطلاعاتی، (3) پاسخگوئی (4) مسئولیت پذیری، (5) مشارکت اجتماعی و (6) سلامت اجتماعی، به دنبال ایجاد شهرِ دوفضایی خوب و زندگی سالم و کارآمد برای شهروندان و کارگزاران است. 3.3. سیاستهای کلان سياستهاي کلان فرامتغيرهايي هستند که بر همه برنامهها، تصميمها و لايههاي شهر مجازي اثر ميگذارند. تمامی عملکردها، فعالیتها و روندها برای طراحی، آمادهسازی، ایجاد و توسعۀ شهر مجازی تهران باید در قالب سیاستهای هشتگانۀ «عدالتگرایی»، «دینگرایی»، «ایرانیگرایی»، «مردمگرایی»، «تاریخیگرایی»، «قدرتگرایی»، «جهانیگرایی» و «سادهگرایی» باشد. 4.3. مأموریتها ماموريت اشاره به وظايف مشخصي دارد که به نوعي جمعبندي وظايف اصلي را منعکس ميکند. وظايف و مأموریتها در سه سطح برای شهر مجازی تهران قابل تعریف است: 1) خدمات نقطه به نقطه سازمانها و نهادهای رسمی شهری از طریق جایگاه فیزیکی و حضوری و فضای وبگاههای مستقل و یا وبگاههای وابسته؛ 2) فضاهای عمومی که در محیط لایههای شصت و هفت گانه شهر مجازی نمود پیدا میکنند؛ 3) فضاهای مربوط به بخش خصوصی و سازمانهای غیردولتی. وظایف شهر مجازی تهران در سطح کلان، مأموریتهای این شهر را تشکیل میدهد که اهداف اصلی شهر مجازی تهران را منعکس میکند: 1.4.3. کاهش ساخت و ساز برای انجام فعالیتهای اداری؛ 2.4.3. انتقال خدمات قابل انتقال و اطلاع رسانی کامل برای جلوگیری از تردد جهت در یافت خدمات؛ 3.4.3. توسعۀ دفاتر شهر مجازی تهران برای توسعۀ دسترسی به اطلاعات و خدمات شهر؛ 4.4.3. توسعۀ اطلاعات و خدمات شهر مجازی تهران برای کاهش ترددها؛ 5.4.3. ایجاد بسترهای قانونی برای انجام امور اداری از طریق فضای مجازی؛ 6.4.3. ایجاد بسترهای فنی برای مدیریت خدمات شهر؛ 7.4.3. تعریف خدمات اداری جدید مبتنی بر فضای مجازی؛ 8.4.3. دیجیتال کردن تمام اطلاعات اداری برای قرار گرفتن در شهر مجازی تهران؛ 9.4.3. دیجیتال کردن تمام اطلاعات مرتبط با شهر تهران در شصت و هفت لایۀ شهر مجازی تهران؛ 10.4.3. یکپارچهسازی منابع و زیرساختهای ارتباطات و اطلاعات موجود در شهر؛ 11.4.3. توسعۀ سرمایهگذاری بخش خصوصی در فناوری اطلاعات و ارتباطات شهر تهران؛ 12.4.3. ایجاد خدمات جدید و توسعۀ خدمات موجود به فضای مجازی شهر؛ 13.4.3. استفاده از هزینههای صرفهجوییشده عمرانِ اداریِ فیزیکیِ شهر در توسعۀ فضاهای تفریحی؛ 14.4.3. ایجاد سامانههای گردشگری مجازی برای توسعۀ گردشگری و جذب گردشگران خارجی؛ 15.4.3. گسترش سازههای عمومی فرهنگی و هنری برای ایجاد رفاه و آرامش؛ 16.4.3. انتقال ظرفیتهای فرهنگی، تاریخی و هنری شهر تهران در بستر فضای مجازی شهر؛ 17.4.3. ایجاد سامانههای اینترنتی و موبایل شهر مجازی در پایانههای و خودروهای حمل ونقل عمومی؛ 18.4.3. ارائۀ نسخۀ موبایل شهر مجازی تهران؛ 19.4.3. ایجاد سامانههای خدمترسانی پیامک؛ 20.4.3. توزیع منابع انسانی رهاشده در اثر ارایۀ خدمات مجازی در شهر برای خدمترسانی سریعتر؛ 21.4.3. ایجاد سامانههای اطلاعرسانی و خدمترسانی از طریق تلفن همراه؛ 22.4.3. ایجاد فرصتهای شغلی تازه در کنار شهر مجازی تهران همچون دفاتر شهر مجازی؛ 23.4.3. ایجاد سامانههای حمل ونقل برای جابهجایی کالاها و خدمات؛ 24.4.3. انتقال خدمات اداری شهر تهران به فضای مجازی شهر؛ 25.4.3. سرمایهگذاری برای آغاز فعالیتهای اداری تازه در شهر مجازی؛ 5.3. فرامتغیرها فرامتغیرها، متغیرهایی هستند که در تمامی حوزهها و لایهها اثرگذار هستند و محدود به حوزه و لایۀ خاصی نیستند. به این معنا که در ساختار شهر مجازی تهران، متغیرها و فرامتغیرهایی وجود دارند که در سطح میانی سیاست قرار دارند. متغیرها، لایههایی هستند که اطلاعات و خدمات را به صورت نظاممند به کاربران ارائه میکنند. فرامتغیرها در واقع همان خدماتی هستند که به صورتی کلی در تمامی لایههای شهر موجود هستند. فرامتغیرهای شهر مجازی تهران عبارتند از: (1) فرامتغیر کاربران خاص، (2) فرامتغیر موبایل، (3) فرامتغیر ویکی، (4) فرامتغیر وب 2 و وب معنایی و در نهایت (5) فرامتغیر مرتبط با استانداردهای فضاهای وبگاهی مانند امور مربوط به طراحی، محتوا، کاربرپسندی، تعاملی بودن و فناوری. 6.3. لایهها لايه يک محيط مجازي است که همه عناصر مرتبط با آن در يک محيط يکپارچه گرد هم ميآيند. به عبارتي ميتوان گفت لايه خود يک «شهر موضوعي» است که بر اساس موضوع خود، مصاديق مرتبط را گرد هم ميآورد. در واقع شهر مجازي، شهری افقي و عمودي است. در سطح عمودي، لايههاي شهر قرار دارند و در سطح افقي، عناصر درون هر لايه، قرار ميگيرند. بنابراين شهر لايهها يعني «شهر شهرها» که در سطح عمودي با ساير لايههاي شهر مرتبط ميشود و در سطح افقي با عناصر مرتبط با موضوع خاص يک لايه ارتباط برقرار ميکند و همه اجزاء و خدمات مرتبط با موضوع لايه پیادهسازی ميشوند. شهر مجازی تهران در شصت و هفت لایه طراحی شده است که این شصت و هفت لایه در هشت حوزۀ «فرهنگ»، «اجتماع»، «اقتصاد»، «مدیریت شهری»، «خدمات»، «امور بنیادین شهر»، «اطلاعرسانی» و «گردشگری» قرار گرفتهاند. لایههای شهر مجازی تهران با نگاه راهبردی «دوفضاییشدن» طراحی شدهاند. به این معنا که این لایهها از سویی در ارتباط کامل با فضاهای مجازی مرتبط در دیگر لایهها و در سوی دیگر در تعاملی موازی با مسایل مرتبط با فیزیک شهر تهران قرار دارند. 7.3. برنامه عمل برنامۀ عمل زبان اجرایی برنامۀ راهبردی است. خدماتی که در برنامههای عمل تشریح شدهاند، در حقیقت چارچوب کلی اجرای هر لایۀ شهر مجازی تهران هستند. در این برنامههای عمل، خدمات منتخب هر یک از شصت و هفت لایهای را که در گزارش «لایههای شهر مجازی تهران» آمده بودند به طور مفصل تشریح و تبیین شدهاند. در شهر مجازی تهران، 227 برنامۀ عمل تعریف شده است. برنامههای عمل فرامتغیرهای کاربران خاص و موبایل در برنامۀ راهبردی شهر تهران ذکر شدند. در مجموع 844 مورد از خدمات پیشنهادی لایهها، در قالب این برنامههای عمل تعریف برنامهای شدهاند. خدمات پیشنهادی در لایههای شهر مجازی تهران بر اساس پنج عامل اساسی انتخاب شدهاند: (1) مطالعات کارکردی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شهر تهران؛ (2) تجربههای وبگاههای موفق در حوزۀ هر لایه؛ (3) تجربۀ خدمات ارائه شده در بیست شهر مجازی برتر جهان؛ (4) بررسی اسناد بالاسری و تجربههای سازمانی حوزۀ هر لایۀ؛ (5) و نتایج مطالعات پیمایشی و پژوهش میدانی کاربران و کارگزاران تهران. 4. روششناسی پژوهشی انجام مطالعات پژوهشی پروژۀ شهر مجازی تهران نیازمند شناخت وضعیت قانونی و تجربههای انجام گرفته در حوزۀ فناوری اطلاعات و شهرهای مجازی در جهان بود. بر این اساس اولین مرحلۀ پژوهشی پروژه، به جمعآوری، مطالعه، بررسی، استخراج خروجیهای متناسب با پروژه و در نهایت تلخیص و گزارشنویسی اسناد بالادستی سازمانها و نهادهای بینالمللی و همچنین سازمانها و نهادهای کشورهای پیشرفته، اختصاص یافت. در مرحلۀ دوم مطالعات پیمایشی امکانسنجی، نیازسنجی و مشکلسنجی در دو سطح کاربران و کارگزاران و همچنین مطالعات ثانویۀ دادههای سامانۀ مدیریت خدمات شهری 137 و سامانۀ نظارت همگانی 1888 صورت گرفت. شهروندان کاربران نهایی پروژه هستند و بدین خاطر ضروری بود تا نیازها و مسایل که برای آنها مهم است در پژوهش منعکس شود. از سوی دیگر کاگزاران، ادارهکنندگان شهر هستند و در سطحی کلانتر به مسایل و نیازها و امکانات اشراف کاملتری دارند. مطالعات آمایشی 137 و 1888 نیز در جهت آشنایی با نیازهای و مشکلات مردم و دسترسی به مبنای مستحکمتری برای تحلیل مورد بررسی قرار گرفتند. در مرحلۀ سوم ساختار شهر مجازی تهران، بر اساس مطالعات صورت گرفته، با روش طراحی لایهها با توجه به رویکرد متغیری و فرامتغیری انجام شد. در این مرحله، ابتدا نسخۀ اولیۀ لایههای اصلی شهر بر اساس کارکردهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شهر تهران طراحی شد و در آنها تعاریف مفهومی، تعاریف فضای مجازی، تجربههای لایه در فضای مجازی و همچنین پیشنهادهای اولیۀ خدمات لایه ارایه شد که به تدریج و با تکمیل نتایج دیگر مراحل پروژه، ساختار لایهها نیز تکمیل و به صورت نهایی درآمد. در مرحلۀ چهارم پروژه، بیست شهر مجازی منتخب مورد تحلیل خدمات و اطلاعات قرار گرفتند و در نهایت رابطۀ این شهرها با شهرهای فیزیکیشان با توجه منطقهای چهارگانۀ شهرهای مجازی تبیین شد. در مرحلۀ پنجم مطالعات اسناد بالادستی ابتدای پروژه و مطالعات اسنادی تکمیلی در لایههای طراحی شده منعکس شدند. در مرحلۀ بعد، هزینه/فایدۀ شهر مجازی تهران مورد بررسی قرار گرفت تا با مقایسۀ این برآورد با وضعیت شهر فیزیکی تهران، توجیه عملی برای اجرای پروژۀ شهر مجازی تهران تبیین شود. در ادامه برآورد اثرات زیست محیطی شهر مجازی تهران انجام گرفت تا از بعدی دیگر اجرای شهر مجازی تهران توجیه شود. در نهایت نیز برنامههای عمل شهر مجازی تهران از میان خدمات پیشنهادی لایههای شهر مجازی تهران، بر پایۀ معیارهای مهم انتخاب که عبارت بودند از اولویتهای کاربران، کارگزاران و همچنین حوزۀ اجرایی خدمات تعریف شدند. در پایان این مرحله نیز برنامۀ راهبردی شهر مجازی تهران تدوین شد تا شهر مجازی تهران سندی به عنوان پشتوانه اجرایی داشته باشد. 5. گزارش کار پروژۀ شهر مجازی تهران با همت شهرداری تهران و همکاری علمی دانشگاه تهران، تحت مدیریت دکتر سعیدرضا عاملی آغاز شد. کارگروه پژوهشی فضای مجازی دانشگاه تهران شامل مشاورین ارشد در زمینههای شهرهاي مجازي، جامعه اطلاعاتی، روابط عمومي و رسانهها، فناوري، برنامهنويسي و اينترنت، به همراه شانزده نفر کارشناس پژوهش، دارای مدارک کارشناسیارشد و کارشناسی، با 17 هزار ساعت کار مفید کارشناسی و نزدیک به 1000 ساعت کار مشاوره ای، در این پروژه فعالیت داشتند. 1.5. گزارش اسناد بالادستی گروه فعال در پروژه طراحی الگوی مناسب برای شهر مجازی تهران در یکی از قدمهای اول فعالیت خود، مجموعهای از اسناد این حوزه را با حجم بیش از 10 هزار صفحه، از منابعی چون اتحادیة اروپا، سازمان ملل، سازمانهای مرتبط با دولت آمریکا و منابع دیگر جمعآوری کرده، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد تا طرح اختصاصی شهر مجازی تهران را بر پایة مستحکمی از ادبیات و تجربیات موجود در این حوزه قرار دهد. در این راستا، مطالب گرفته شده بر اساس محتوای آنها به گروههای مختلف تقسیم شدند که برخی از آنها عبارتند از : «دولت الکترونیک و خدمات عمومی»، «شهرهای مجازی»، «جامعة اطلاعاتی»، «طرحهای راهبردی فناوری اطلاعات»، «امنیت فضای مجازی»، «دولت الکترونیک: طرحها، برنامهها و گزارشها»، «اخلاق در فضای مجازی»، «اینترنت»، «گزارشهای سالانة گروهعمل فناوری اطلاعات و ارتباطات سازمان ملل»، «هویـت الکترونیک و امـضای دیجیتال»، «هویت مؤلـف در فضـای دیجیتال»، «اینترنت و دین»، «تجارت و فناوری اطلاعات»، «کاربردها و تجربههای فناوری اطلاعات» و غیره. این اسناد معمولاً در برگیرندة پژوهشها و تحلیلهایی است که به طور کاربردی و با ملاحظة کشورهای مختلف، به مسایل و مشکلات و چشماندازهای این کشورها میپردازند و به شکلهای مختلف از قبیل «برنامة عمل»، «مطالعة موردی»، «برنامة راهبردی» و موارد دیگر ارایه میشوند. مزیت این مطالب آن است که مستندی به مطالعات موردی و تحلیل شرایط عملی کشورهای مختلف هستند و طیف گستردهای از مسایل تجربه شده و راهحلهای به کار رفته یا پیشنهاد شده در مورد آنها را در بر میگیرند. این مطالب در مجموع اسناد مهمی از برنامههای استراتژیک کشورهای توسعهیافته جهان در حوزة فناوریهای ارتباطات و اطلاعات، فضای مجازی و مفاهیم مرتبط با این حوزه را در بر میگیرند. 2.5. گزارش پیمایش امکانسنجی، نیازسنجی و مشکلسنجی 1.2.5. پیمایش کاربران به منظور کسب اطلاع از اولویتهای مردم تهران در استفاده از فضای مجازی پرسشنامهای طراحی و هم به شکل آنلاین و هم به شکل دستی در میان مردم تهران توزیع شد. علاوه بر سؤالات دموگرافیک و یک پرسش باز، در طراحی سایر پرسشها از طیف لیکرت استفاده شد و در هر پرسش از پاسخگو خواسته شد که مشخص کند ارایه شدن گونهای از خدمات، چه میزان برای او به عنوان یک شهروند اهمیت دارد. با توجه به این که مبنای بررسی خدمات در این پژوهش «لایهها»ی تعیین شده برای آن هستند، پس هدف ما این خواهد بود که اولویت و اهمیت لایهها و خدمات مربوط به آنها را برای مردم مشخص کنیم. پرسشنامة کاربران با عنوان «اولویتسنجی اطلاعات و خدمات الکترونیک برای کاربران شهر تهران»، شامل الف- شش پرسش دموگرافیک (سن، جنسیت، طبقة اجتماعی، شهر محل زندگی، زبان مادری و مدرک تحصیلی)، ب- یک پرسش باز در مورد مشکلات شهروندان با خدمات دولتی و ج- دو مجموعه پرسش به ترتیب به تعداد 42 و 33 پرسش است. در ارایة خدمات الکترونیک به لحاظ نوع تعاملی که میان کاربر و دارندة وبگاه برقرار میشود، دو گروه عمدة خدمات را میتوان تشخیص داد. گروه اول، خدمات مبتنی بر اطلاعرسانی یکسویة دارندة وبگاه به کاربر هستند. گروه دوم، گسترة متنوعی از خدماتی را در بر میگیرد که در آنها اطلاعات به صورت دوسویه بین کاربر و وبگاه منتقل میشود. در نهایت، مقایسة رتبهبندی خدمات با جدول تناظر خدمات و لایهها، طبقهبندی اولویت لایهها را از دید جمعیت هدف نشان میدهد. در این زمینه دو طبقهبندی مختلف به دست میآید، یک طبقهبندی از مقایسة جدول تناظر خدمات و لایهها با رتبهبندی به دست آمده برای خدمات مبتنی بر اطلاعرسانی و دیگر از مقایسة جدول تناظر خدمات و لایهها با رتبهبندی به دست آمده برای خدمات مبتنی بر تعامل. وجود این دو جدول را به این شکل میتوان توضیح داد که مردم در اغلب موارد در زمینة کسب اطلاعات از طریق اینترنت یک اولویتبندی و در زمینة بهرهمندی از خدمات مبتنی بر تعامل اولویتبندی دیگری دارند. طبیعتاً طراحان شهر مجازی در راستای ارایة خدمات مبتنی بر اطلاعرسانی باید جدول اول و در راستای ارایة خدمات مبتنی بر تعامل باید جدول دوم را مد نظر قرار دهند. 2.2.5. پیمایش کارگزاران این مطالعه، پیمایشی است جهت کسب دانش در زمینة «خواستهها»، «مشکلات»، «اولویتها» و «دانش» کارگزاران فضای مجازی شامل افراد فعال در ردههای مدیریتی در شهرداری تهران و سازمانهای زیرمجموعة آن. دادههای مورد نیاز این مطالعه از طریق توزیع پرسشنامه میان سازمانهای مورد اشاره جمعآوری شد و با توجه به اکتشافی بودن مطالعه، بخش عمدهای از یافتههای پژوهشی که ماهیت کیفی دارند از طریق استخراج مقولات به دست آمد. تعدادی از پرسشهای پرسشنامه و شیوة انتخاب شده برای استفاده از دادههای جمعآوری شده، امکان تحلیل کمّی دادهها را نیز فراهم کرد. یافتههای «کیفی» بخش اول از این پیمایش نشان میدهد که کارگزاران در پنج حوزه مختلف قوانین و مقررات موجود را ناکارآمد میدانند از این جهت که این قوانین و مقررات نمیتوانند حذف کامل حضور فیزیکی افراد را تأمین کنند. این حوزهها عبارتند از: «امور مالی»، «تشکیل پرونده»، «مذاکرات»، «تحویل مدارک صادر شده به متقاضی» و «موارد متفرقه». اما در مورد اینکه «کارگزاران این حوزه تا چه اندازه شناخت مورد نیاز برای سرمایهگذاری در زمینة توسعة فضای مجازی و علم لازم برای حرکت در جهت درست را دارند؟»، در دو بخش نگرشسنجی و دانشسنجی یافتههای پیمایش مورد بررسی قرار گرفت. در بخش نگرشسنجی، یافتههای کیفی نشان میدهد که ظهور اینترنت از دید مدیرانی که پرسشنامهها را پر کردهاند، دستکم 9 دسته آسیب و خطر در پی دارد که به شرح زیر هستند: آسیبهای اجتماعی، آسیبهای فردی، آسیبهای فرهنگی، آسیبهای اخلاقی، آسیبهای سیاسی، آسیبهای اقتصادی، آسیبهای اطلاعاتی، آسیبهای جسمی و روانی، آسیبهای شبکهای. از سوی دیگر، کارگزارانی که به پرسشنامهها پاسخ دادهاند، فوایدی برای اینترنت قائل شدهاند که آنها را میتوان در 7 دسته مقولهبندی کرد: افزایش رفاه و عدالت اجتماعی، فواید اقتصادی و توسعهای، فواید فرهنگی، فواید اطلاعاتی، فواید ارتباطی، فواید علمی و آموزشی، فواید سازمانی. از سوی دیگر کارگزاران 35 اقدام توسعهای و 4 اقدام محدودکننده را که از نظر ایشان دولت باید در زمینة اینترنت و فناوریهای جدید انجام دهد، پیشنهاد دادهاند. در سوی دیگر، یافتههای کمّی پیمایش کارگزاران نشان میدهد که که 77.78 درصد از مدیران، هم به آسيبها و هم به فوايد استفاده از اينترنت در ايران اشاره كردهاند و 12.96 درصد آنان تنها به فوايد استفاده از اينترنت در ايران اشاره كردهاند. تنها 9.26 درصد از كارگزاران پاسخدهنده، فقط به آسيبهاي استفاده از اينترنت در ايران اشاره كردهاند. در ضمن، بررسی پیشنهادات کارگزاران نشان میدهد که 79.63 درصد از پاسخگويان، در زمينه اقدامات دولت در زمينه اينترنت تنها پيشنهادات توسعهاي ارایه دادهاند و 16.66 درصد از آنان، هم پيشنهادات توسعهاي و هم پيشنهادات محدودكننده ارایه کردهاند. این یافتهها نیز آشکارا نشاندهندة دید مثبت مدیران شرکتکننده در این مطالعه نسبت به فضای مجازی است. همچنین حدود 90 درصد از كارگزاران «كاملا موافق» یا «موافق» اين امر هستند كه آشنايي كامل با رايانه و اينترنت و فناوريهاي ارتباطات و اطلاعات بايد به عنوان يك شاخص مهم در استخدام نيروهاي جديد در شركتها و سازمانها در نظر گرفته شود. حدود 93 درصد از كارگزاران پاسخگو با اين امر كه برگزاري كلاس هاي آموزش فناوريهاي ارتباطات و اطلاعات براي كارمندان ناآشنا با اين فناوريها بايد فورا در دستور كار قرار گيرد «كاملا موافق» یا «موافق» هستند. 27.78 درصد از كارگزاران پاسخدهنده با اين امر كه خدمات مختلف مالي و شهري از قبيل صدور گذرنامه پرداخت قبضها و غيره نهتنها بايد از طريق اينترنت ميسر گردد بلكه بايد انجام آنها با مراجعه حضوري افراد متوقف و ممنوع شود، «كاملا موافق» هستند و 24.07 درصد از آنان «موافق» و 27.78 درصد از آنان با اين امر «تا حدي موافق» هستند. اما در سطح دانشسنجی کارگزاران، یافتههای کیفی شامل عناوین نرمافزارهای «عام»، «نیمهتخصصی» و «تخصصی» که کارگزاران استفاده میکنند. یافتههای کمّی این بخش از مطالعه نیز نشان میدهد که حداکثر 6 درصد از کارگزاران از اینترنت و رایانه استفاده نمیکنند و 42 درصد آنان از نرمافزارهای تخصصی یا نیمه تخصصی بهره میگیرند. مدیران مورد مطالعه در این پیمایش، به طور متوسط 14.8 ساعت در هفته در زندگي شخصي خود از اینترنت و رایانه استفاده ميكنند و بطور ميانگين 15.15 ساعت در هفته در محل كار خود از اینترنت و رایانه استفاده ميكنند. این یافتهها نشاندهندة آشنایی مناسب کارگزاران با اینترنت و رایانه است. در بخشی دیگر در مورد مسألۀ «بزرگترین مشکلات مدیران و سازمانها» و «چگونگی کمک از فضای مجازی برای رفع کامل یا نسبی آنها»، این مطالعه نشان میدهد که کارگزاران مورد مطالعه، جدیترین مشکلات خود را در زمینة استفاده از فضای مجازی در یک یا چند مورد از هشت مورد «جمعآوری و سازماندهی دادهها و اطلاعات و گزارشدهی»، «مشکلات ارتباطات میان همکاران»، «زمانبر بودن گردش مکاتبات اداری / زمانبر بودن امور اداری»، «مشکلات ارزیابی و نظارت»، «ضعف کارمندان در استفاده از سیستمهای رایانهای جدید»، «گردش کار نامناسب»، «محدودیت دسترسی به اطلاعات»، و «محدودیت مالی جهت تهیة رایانه و سایر سیستمهای مورد نیاز و بهروز ساختن آنها»، میبینند. این مطالعه نشان میدهد که اولویتهای کارگزاران جهت استفاده از خدمات فضای مجازی مربوط به 18 لایه از لایههای طرح شده در این پژوهش است. مهمترین این لایهها، چهار لایة «خدمات شهرداری»، «علوم و پژوهش»، «حملونقل و تحرکات جمعیتی» و «امور مالی و بانکی» هستند. این لایهها عبارتند از 1. لایة خدمات شهرداری، 2. لایة علوم و پژوهش، 3. لایة حملونقل و تحرکات جمعیتی، 4. لایة امور مالی و بانکی، 5. لایة شهرداری، 6. لایة محیطزیست، 7. لایة روابط عمومی، 8. لایة تفریح و سرگرمی، 9. لایة ورزش، 10. لایة بازار، 11. لایة آموزش، 12. لایة سینما، 13. لایة گردشگری، 14. لایة نظرسنجی، 15. لایة شهروندی، 16. لایة قوانین و مقررات، 17. لایة شبکههای اجتماعی و 18. لایة امور خیریه و خدمات داوطلبانه. در ضمن این مدیران، ارایة 11 خدمت را به عنوان موارد ضروری پیشنهاد میدهند: 1. تهیة بایگانی الكترونيكي پروندهها و اسناد، 2. برقراري ارتباطات الكترونيكي بين سازماني، 3. فراهم ساختن شرايط مديريت پويا مبتني بر اطلاعات اينترنتي، 4. راه اندازي اتوماسيون اداري و الزام واحدها به استفاده از اين سيستم، 5. راه اندازي سايت اينترنتي اختصاصي سازمان و برنامهريزي براي مكانيزاسيون كامل سازمان، 6. ثبت درخواستهای درونسازمانی و برونسازمانی از طریق سیستمهای ارتباطات و اطلاعات جدید، 7. امكان ارائه پيگيري درخواستها به صورت برخط، 8. استفاده از پورتابل شهرداري تهران در زمینة امور درونسازمانی و برونسازمانی، 9. دسترسي به سوابق پروندهها و افراد برای تسهیل رسیدگی به پروندههای مختلف، 10. راهاندازی سيستم نوبتدهي براي مراكز خدماتي و 11. راهاندازی سیستمهای رایانهای مديريت كارها و آموزش افراد برای استفاده از این سیستمها. همچنین به نظر کارگزاران مشکلات دیگری همچون «کاربرد تشریفاتی فضای مجازی»، «پرهیز برخی از مدیران یا کارشناسان سازمانها از شفافسازی»، و «ریشهدار بودن فرهنگ پیگیری رودررو» بر سر راه عملیاتی شدن شهر مجازی تهران هستند. 3.5. گزارش تدوین لایههای شهر مجازی تهران لايههاي شهر مجازي تهران با رويکرد اساسي برخواسته از رويکردهاي دو فضایي به «ساختار و خدمات شهر» و نگاه «حکمراني خوب و پسنديده» به «محتواي شهر» طراحي شده است. به لحاظ کلي، معماري شهر مجازي تهران در قالب لايهبندي هفت قلمرویي و در ظرف 67 لايه طراحي شده است. لايهها با نگاه متغيری و فرامتغيري مدلسازي شدهاند. فرامتغيرها به عنوان متغيرهایي فرض شدهاند که بر همه لايه ها اثر ميگذارند. لذا ممکن است وجهي از شهر مثل تلفن همراه يا نظارت همگاني يا لايه کاربران خاص، ضمن اين که يک لايه از شهر مجازي را تشکيل ميدهند، به عنوان فرامتغير در ساير لايهها عمل کنند. فرایند دستیابی به خروجیهای طراحی شهر مجازی تهران در نمودار صفحه بعد منعکس شده است. نسخه اول لایههای شهر مجازی چهار نوع کار متفاوت یعنی مفهومسازی، مرور ادبیات مربوطه، مرور وبگاههای مربوطه و تعریف خدمات الکترونیک را در برداشته است. در این روند به دو فرامتغیر یعنی فرامتغیر روشندلان و فرامتغیر خدمات موبایل توجه شده است که به اختصار در ذیل توضیح داده میشوند