رمز و راز انعکاس پیشرفت‌های علمی در جامعه

بدون شک افزایش انتشار و مقالات علمی محققان و پژوهشگران ایرانی در مجلات معتبر و نیمه معتبر بین المللی، نشانی از پیشرفت علمی در کشور ایران دارد و در جای خود امیدوارکننده و غرورآفرین است....

در عین حال باید توجه داشت که این پیشرفت و افزایش به تنهایی نمی تواند تفسیر گویایی از وضعیت علمی کشور به دست دهد. در تفسیر و توجیه افزایش انتشار مقالات علمی باید هم محتاط بود و هم نیم نگاهی به سایر جنبه های پیشرفت علمی داشت. برای نمونه باید ببینیم آیا افزایش انتشار مقالات علمی باعث ارتقای اخلاق علمی ما نیز شده است؟

اخلاق علمی به این معناست که ما ضمن رعایت حقوق علمی دیگران، به مجموعه ای از قواعد و رفتارهای هنجار دست یابیم که طی آن روحیه تحقیق و تتبع را در خود و همکاران و مخاطبان افزایش دهیم. به عبارت دیگر، از این دیدگاه، اخلاق علمی عبارت است از پایبندی به اصولی که به ما می آموزد. چنانچه در تولید و نوشتن مقاله ای سهمی نداشته ایم، رضایت ندهیم که نام ما به عنوان نویسنده آن اثر درج شود، یا چنانچه سهم اندکی در انتشار مقاله ای داشته ایم، به همان میزان اکتفا کنیم و در مقابل چشم شاهدان بسیار، حقیقت را وارونه نسازیم. در واقع نکته اصلی در این موضوع این است که آیا افزایش انتشار مقالات علمی باعث افزایش این روحیه در جامعه علمی ما شده است یا خیر؟

نکته دیگری که در افزایش انتشار مقالات علمی باید مورد توجه قرار گیرد، این است که توجه کنیم این افزایش محصول سرمایه گذاری های گذشته است. اگر بخواهیم چنین روندی ادامه پیدا کند، نباید از سرمایه گذاری و توجه لازم در این زمینه غفلت کرده و به نظر می رسد در سال های اخیر در این موضوع کوتاهی هایی رخ داده و رخ می دهد. آثار این کوتاهی ها را ما در آینده خواهیم دید. بنابراین با افزایش فعلی انتشار مقالات علمی، تضمینی برای این افزایش در آینده وجود ندارد، مگر اینکه همچون گذشته در این زمینه ها مصرانه پیگیر امور و توجه به امر سرمایه گذاری و دقت در وضع مقررات و آیین نامه ها و دستورالعمل ها باشیم.

موضوع دیگری که با افزایش انتشار مقالات همراه است، پاسخ به این پرسش اساسی است که آیا با افزایش انتشار مقالات علمی شاهد به کارگیری دستاورد این مقالات در عرصه عمل هستیم یا خیر؟ برای نمونه انتشار این مقالات در حوزه پزشکی و بالینی آیا عملا به ارتقای سلامت مردم منجر شده است یا خواهد شد؟

در این زمینه البته باید توجه داشت که به هر حال افزایش انتشار مقالات نشان از افزایش پژوهش و تحقیق دارد و بدون شک افزایش پژوهش و تحقیق به تدریج و به آهستگی آثار خود را در صحنه عمل خواهد گذاشت. در این زمینه نباید عجول بود، باید با صبر و تأنی علمی به قضیه نگاه کرد. اما این انتظار به جایی است که با افزایش تولیدات علمی، مابه ازای مادی و معنوی آن را در یک بازه زمانی مناسب در زندگی روزمره خود ببینیم.

در اینجا بد نیست به این نکته نیز اشاره کنیم که میزان انتظار ما از افزایش تولیدات و مقالات علمی و بروز نتایج عملی آن باید متوازن با هنجارهای موجود علمی در جهان باشد. برای نمونه گفته می شود از هر ۱۰۰ محقق و پژوهشگری که به کار علمی و تحقیقاتی مشغول هستند، ۱۰ نفر توفیق پیدا می کنند که آثار خود را در نشریات معتبر علمی منتشر سازند و از هر ده مقاله علمی، معمولا نتایج یک تحقیق است که جنبه کاربردی پیدا می کند. از این جهت ما نیز باید در این حوزه توقعات و انتظارات خود را در همین چارچوب تنظیم کنیم.

آنها که انتشار زیاد مقالات را مورد نقد قرار می دهند و معتقدند این مقالات نتیجه ای جز ارتقای رتبه علمی و گاه دستاوردهای مادی برای محققان آن ندارد، باید توجه داشته باشند که اگر ما بخواهیم به امید روزی بنشینیم که تنها تحقیق و پژوهشی صورت پذیرد که کاربرد فوری داشته باشد یا در انتظار تولید مقالاتی باشیم که پس از انتشار بلافاصله دستاوردهای عینی آن را مشاهده کنیم، مطمئن باشید نه تنها چنین امری در عالم عمل به وقوع نخواهد پیوست، بلکه ما ذوق و شوق انتشار مقالات علمی را نیز در محققان و پژوهشگران خود از بین خواهیم برد. تجربه ثابت کرده است که هم کیفیت اثرگذاری مقالات علمی و هم اثربخشی آنها در زندگی مردم ناشی از کمیت هایی است که در چارچوب های شناخته شده علمی از جمله اخلاق و معرفت علمی و بر اساس یک فرآیند صحیح تولید شده اند.

در همین چارچوب شایسته است به مبحث دیگری در همین موضوع بپردازیم که بسیار در مورد آن سخن گفته شده است. در یک فرآیند علمی صحیح، مقالات علمی، محصول تحقیقات و پژوهش های علمی هستند. در نتیجه عده ای این سوال را مطرح می کنند که آیا ما به صرف تولید یک مقاله مجاز هستیم که هرگونه تحقیق و پژوهشی را بدون توجه به نیازهای مردم انجام دهیم؟ پاسخ فوری و سریع چنین پرسشی منفی است، اما این نکته نیز باید مورد توجه قرار گیرد که در مورد پژوهش و تحقیق نیز همان گونه که در مورد تولید مقالات علمی گفتیم، ما محتاج پژوهش و تحقیقات بیشماریم. طبیعی است محصول پاره ای از این تحقیقات و پژوهش ها در حد تولید یک مقاله است که فی الواقع تولید علم و دانش بومی است و محصول و دستاورد پاره ای دیگر از این تحقیقات، علاوه بر تولید دانش بومی دستاوردهای عملی است که باید نتایج آن را در زندگی روزمره مردم دید.

خلاصه اینکه در مورد تولید مقالات علمی و افزایش آن، باید هم مشعوف بود و هم امیدوار. در عین حال نباید فراموش کنیم که حفظ چنین روندی محتاج سرمایه گذاری مستمر و توجه به پاره ای از اصول و قواعد علمی است که می تواند راهگشای ما در این حوزه باشد.

توجه کنیم که مبادا برای رسیدن به پاره ای از منافع زودگذر در این زمینه، اخلاق و علم را قربانی کنیم؛ چراکه اگر در آغاز راه چنین اتفاقی رخ دهد، هم خود را و هم محققان و پژوهشگران بالفعل آینده را در آتش هوس های علمی خود خواهیم سوزاند. در عین حال افزایش تولید مقالات علمی نه باید ما را دچار خودشیفتگی کند و نه اینکه پژوهشگران کاهل، به دلیل پاره ای از سوءاستفاده ها و کاستی های موجود در این زمینه، برای عدم تولید مقالات علمی اقامه دلیل کنند.

● به طور خلاصه باید اشاره کنیم

افزایش انتشار مقالات علمی در سال های اخیر باعث امید و افتخار جامعه علمی کشور است.

افزایش فعلی محصول سرمایه گذاری های گذشته است. چنانچه مایل باشیم این افزایش دایمی و مستمر باشد، نباید از سرمایه گذاری در این زمینه غفلت کنیم.

افزایش انتشار مقالات علمی باید پایدار و روزافزون باشد. افزایشی که از رقابت های ناسالم و چشم وهم چشمی فراهم آید، کم ارزش است و پایدار نخواهد بود.

انتظار کاربردی بودن همه پژوهش ها و همه مقالات منتشره انتظار درستی نیست.

پژوهشگران کاهل نباید به بهانه کاربردی نبودن از انتشار مقالات علمی در مجلات معتبر سرباز زنند.

مشاهده نتیجه کاربرد یافته های تحقیق و انتشار مقالات علمی به گذشت زمان احتیاج دارد.

اولین انتظار فوری ما از افزایش انتشار مقالات علمی افزایش روحیه خودباوری، اخلاق و ادب علمی و افزایش روحیه تحقیق و تتبع و تولید دانش بومی است.