انرژی‌های تجدیدپذیر، راه توسعه در آینده

توسعه و گسترش انرژی های تجدیدپذیر باعث کمک به تحقق اهداف توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی کشور می شود که از عوامل اساسی در رسیدن به توسعه پایدار در هر کشوری هستند.

استفاده از انرژی های نو می تواند باعث کاهش وابستگی به منابع فسیلی، کاهش انتشار گازهای آلاینده از بخش های تولید و مصرف منابع انرژی و همچنین باعث کاهش انتشار گازهای گلخانه ای که تاثیر اساسی بر گرمایش جهانی دارند، شود.

انرژی های تجدیدپذیر ساختار انرژی متفاوتی نسبت به تکنولوژی های تولید انرژی متعارف دارند، چرا که فرآیند توسعه در انرژی های تجدیدپذیر دارای هزینه های سرمایه گذاری اولیه بالایی بوده و در مقابل هزینه تعمیر و نگهداری در آنها پایین است، ولی در روش های تولید انرژی از منابع متعارف، هزینه های سرمایه گذاری اولیه پایین است. مزایای متفاوتی برای توسعه کاربرد انواع انرژی های تجدیدپذیر در کشور می توان متصور بود که عموما وابسته به شرایط محلی، ویژگی منابع جایگزین و نگرانی های اجتماعی است. از مزایای کاربرد انرژی تجدیدپذیر می توان به این موارد اشاره کرد.افزایش امنیت عرضه انرژی،کاهش میزان گرمایش جهانی،تحریک رشد اقتصادی،ایجاد اشتغال،افزایش میزان در آمد سرانه،افزایش عدالت اجتماعی وحفاظت محیط زیست در تمام زمینه ها.بهره برداری از انرژی های تجدیدپذیر همچنین باعث افزایش دسترسی به منابع انرژی پایدار و مطمئن برای مناطق روستایی و کمتر توسعه یافته می شوند. لذا در توسعه انرژی های تجدیدپذیر، لازم است بیشتر به دیدگاه توسعه ای این انرژی ها توجه کرد نه با دیدگاه های اقتصادی محض. انرژی های تجدیدپذیر، تمیز (پاک)، فراوان و قابل اعتماد بوده و در صورتی که به طور صحیح توسعه پیدا کنند می توانند به عنوان منابع انرژی پایدار نقش مهمی در رسیدن به اهداف توسعه پایدار کشورها بازی کنند.

کاربردهای انرژی های تجدیدپذیر به ۲ گروه اصلی تقسیم می شود که شامل کاربردهای نیروگاهی برای تولید برق، کاربردهای غیر نیروگاهی به منظور تولید حرارت و سرمایش است.

در این مقاله به اهمیت استفاده از انرژی های تجدیدپذیر در جهت نیل به اهداف سند چشم انداز پرداخته شده، سپس در بخش دوم به چالش ها و موانع مدیریتی، فنی، برنامه ریزی و قانونی مترتب که باعث عدم توفیق کافی و درخور توسعه کاربرد این منابع عظیم انرژی در کشور بوده است، خواهیم پرداخت و در نهایت راهکارهای مناسب برای فائق آمدن به این مشکلات ارائه شده است.

● مزایای توسعه انرژی های تجدیدپذیر

حفظ و ادامه شرایط فعلی زندگی در جامعه بشری در آینده بدون توجه به عرضه انرژی به قیمت مناسب امکان پذیر نیست. اثرات زیست محیطی وابسته به هر تولید انرژی در نرخ فعلی به سمت شرایط غیرقابل قبول پیش می رود و اثرات زیست محیطی زیانبار به شکل وسیعی در حال گسترش هستند. استفاده از سوخت های فسیلی در فرم های مختلفی همچون زغال سنگ، نفت و گاز، حجم قابل ملاحظه ای از اکسیدهای کربن و گازهای آلاینده دیگر را وارد محیط زیست می کند که باعث ایجاد اثرات زیانباری همانند باران های اسیدی، گرمایش جهانی و... می شود.

انرژی های تجدیدپذیر به عنوان یک منبع انرژی پاک و عاری از هرگونه آلودگی زیست محیطی می توانند نقش مهمی در کاهش انتشار گازهای آلاینده همچون دی اکسیدکربن و دیگر گازهای گلخانه ای بازی کنند. انرژی های تجدیدپذیر می توانند در سیاستگذاری بخش انرژی کشور نقش مهمی ایفا کنند. انرژی های تجدیدپذیر دارای توانایی و مزایای زیر هستند:

۱) امکان تولید انرژی الکتریکی قابل اطمینان با قیمت پایدار

۲) کمک به تامین کنندگان برق برای متنوع سازی منابع مورد نیاز در تولید برق

۳) تولید برق با حداقل آلودگی های زیست محیطی

۴) کمک به کشور ها برای رسیدن به اهداف توسعه کاربرد انرژی های تجدیدپذیر

۵) ایجاد فرصت های توسعه اقتصادی بخصوص در مناطق توسعه نیافته و دوردست روستایی

▪ منبع انرژی قابل اطمینان: منابع انرژی تجدیدپذیر به عنوان منابع بومی محلی در تامین انرژی مورد نیاز جوامع، کمتر تحت تاثیر شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی منطقه ای و بین المللی قرار می گیرند. لذا توجه به تامین انرژی از این منابع می تواند به افزایش امنیت ملی کشور کمک شایانی کند. در شرایط بحرانی در جهان به دلیل جنگ و درگیری های سیاسی، حامل های عمده انرژی فعلی مانند سوخت های فسیلی به شدت تحت تاثیر قرار می گیرند که افزایش قیمت آنها جوامع مختلفی را در دنیا متاثر می سازد. در صورتی که اگر کشورها بخش اعظم انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر تامین کنند، در چنین شرایطی تحت تاثیر قرار نمی گیرند که تامین کننده اهداف توسعه پایدار کشورها خواهد بود.

▪ تولید برق با قیمت پایدار: استفاده از انرژی های تجدیدپذیر باعث می شود برق با قیمت پایدار تولید شود، چراکه در نیروگاه های متعارف سوخت فسیلی قیمت تمام شده برق تولیدی متاثر از قیمت سوخت فسیلی مورد استفاده در نیروگاه است که دارای قیمت نوسانی در سطح جهان است. با توجه به این که قیمت جهانی سوخت های فسیلی غیرقابل پیش بینی است لذا قیمت تمام شده برق تولیدی آنها نیز در نوسان بوده و قابل پیش بینی نیست، اما در طراحی و احداث نیروگاه های تجدیدپذیر قبل از احداث نیروگاه در مورد منبع تامین انرژی نیروگاه مطالعات مربوط صورت می گیرد و از وجود، میزان و کفایت منبع تامین انرژی اطمینان حاصل می شود و سپس نیروگاه طراحی، نصب و راه اندازی می شود.

▪ تنوع بخشی به سبد انرژی کشور: از جمله وظایف وزارت نیرو و سازمان های مربوط در برنامه های توسعه و سند چشم انداز ۲۰ ساله کشور، تنوع بخشی به سند انرژی کشور است، زیرا با تنوع بخشی سبد انرژی، امنیت تامین انرژی کشور افزایش پیدا می کند که خود متضمن افزایش امنیت ملی است. لذا در کنار سایر منابع انرژی مثل انرژی هسته ای، توسعه کاربرد انرژی های تجدیدپذیر نیز اهمیت بالایی دارند. استفاده از انرژی های تجدیدپذیر نه تنها باعث تنوع بخشی در سبد انرژی کشور می شود بلکه با استفاده از این انرژی و با حداقل سازی مصرف داخلی سوخت های با ارزش فسیلی می توان آنها را صادر کرد که ارزآوری فراوانی برای کشور به ارمغان خواهد آورد.

▪ منبع تولید برق پاک: از منابع تجدیدپذیر فقط مقدار بسیار کمی آلودگی زیست محیطی متصاعد می شود. در مقایسه با نیروگاه های فسیلی متعارف این نوع نیروگاه ها مقدار بسیار ناچیزی از گازهای دی اکسیدکربن، اکسید های سولفور، منوکسید کربن و ذرات گردو غبار وارد محیط زیست می کنند.

▪ رسیدن به اهداف برنامه چهارم توسعه: با توجه به اهداف برنامه پنجم توسعه کشور، دولت در قالب وزارت نیرو و سازمان انرژی های نو ایران موظف شده اند تا پایان برنامه ۵۰۰ مگاوات از برق مورد نیاز کشور را با استفاده از منابع انرژی های تجدیدپذیر تامین کنند. این میزان تولید برق از انرژی های تجدیدپذیر برابر با یک درصد از تولید برق کشور است که تامین آن به وسیله انرژی های تجدیدپذیر به عهده دولت گذاشته شده است. برای رسیدن به اهداف برنامه پنجم و سند چشم انداز، توسعه کاربرد انرژی های نو از جمله زمین گرمایی، باد، خورشید، برق آبی و زیست توده از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند.

▪ پتانسیل توسعه اقتصادی: انرژی های تجدیدپذیر به عنوان یک منبع عظیم برای تولید برق به شمار می روند که امکان بهره برداری از یک منبع انرژی بومی را فراهم می سازند. لذا کشورهای دارنده این منابع لایزال الهی سعی می کنند این منابع انرژی را وارد سبد انرژی خود کرده تا مصرف انرژی خود را تامین کنند و امکان فروش منابع دیگر انرژی خود را فراهم سازند. این مساله نه تنها کشور را به سمت کاهش مصرف سوخت های فسیلی پیش می برد، بلکه به میزان قابل توجهی از انتشار گازهای آلاینده محیط زیست نیز جلوگیری می کند.

بهره برداری از منابع انرژی های تجدیدپذیر باعث توسعه مناطق کمتر توسعه یافته شده و ضمن ایجاد اشتغال باعث توسعه جاده های جدید در مناطق دورافتاده، توسعه کاربری زمین و اثرات اقتصادی و اجتماعی زیادی می شود.

▪ ایجاد اشتغال :منابع انرژی های تجدیدپذیر معمولا در مناطق دور دست و کمتر توسعه یافته قرار دارند که به طور عمومی درگیر نرخ بالای بیکاری هستند. لذا با استفاده از منابع انرژی های تجدیدپذیر می توان فرصت های شغلی مناسبی ایجاد کرد. همچنین تعداد شغل ایجاد شده به ازای یک مگاوات برق تولیدی از منابع تجدیدپذیر تقریبا ۲ برابر تعداد شغل های ایجاد شده توسط نیروگاه های متعارف است لذا با توسعه نیروگاه های تجدیدپذیر میزان شغل بیشتری می توان در قبال سرمایه گذاری معین ایجاد کرد.

● چالش های اساسی در توسعه منابع انرژی های تجدیدپذیر در ایران

سیاستگذاری های توسعه ای بخصوص در بخش فناوری ها و علوم جدید معمولا در اکثر کشورها به وسیله سازمان های حمایت کننده دولتی به بازار دانش و فناوری ارائه و مورد حمایت قرار می گیرد.

چنین سیاست های حمایتی برای مدت زمان مشخص و محدودی به جامعه ارائه می شود تا قابلیت رقابت با تکنولوژی های قبلی را پیدا کند. سیاست های توسعه کاربرد انرژی های تجدیدپذیر باید به دنبال رسیدن به این اهداف باشد: حرکت به سمت توسعه پایدار سیستم های تولید انرژی،رسیدن به سطح توسعه پایدار تولید و بازار انرژی ارتقای آگاهی عمومی و پذیرش اجتماعی کاربرد انرژی های تجدیدپذیر،افزایش عملکرد تکنولوژی و تمایز تولیدات و سرویس ها،ارتقای قابلیت رقابت پذیری از نظر قیمت تمام شده.چالش های مدیریتی، تکنولوژیکی، زیست محیطی و قانونی زیادی در دنیا برای توسعه کاربرد انرژی های تجدیدپذیر با توجه به شرایط خاص هر کدام از کشور ها وجود دارد. علاوه بر مشکلات عمومی توسعه انرژی های تجدیدپذیر در دنیا، نیروگاه های تجدیدپذیر در ایران با مشکلات و موانع خاصی نیز مواجه اند.

نکته: تقویت تحقیقات انرژی های نو و حمایت از طرح های تحقیقاتی و پایان نامه های دانشجویی در بومی سازی تکنولوژی انرژی های نو از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است

به طور عمومی در دنیا فرآیند تملک زمین و گرفتن مجوزها مدت زمان زیادی طول می کشد و با عدم قطعیت های زیادی مواجه است. با این که هزینه تولید برق از منابع تجدیدپذیر در طول دهه گذشته کاهش زیادی داشته ولی هنوز هم هزینه سرمایه گذاری اولیه بالاست. با توجه به این که معمولاً منابع تجدیدپذیر در مناطق دورافتاده قرار دارند لذا در اکثر نیروگاه های تجدیدپذیر نیاز به احداث خطوط انتقال نیرو ست که خود باعث افزایش هزینه های تولید نیرو از این منابع انرژی می شود.

علاوه بر موارد عمومی قید شده، در طول ۱۰ سال گذشته مشکلات خاصی نیز در پروژه های تجدیدپذیر ایران بروز کرده که رشد و توسعه آن با کندی مواجه شده که از جمله مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

نبود قوانین مصوب ملی و محلی برای توسعه منابع تجدیدپذیر،نبود مدیریت منسجم نیروی انسانی متخصص آموزش دیده در سازمان های متولی امر،ضعف در انتقال تکنولوژی حتی در قراردادهای منعقده با کشورهای خارجی،ضعف در توسعه آموزش عالی و رشته های دانشگاهی بین رشته ای مرتبط با انرژی های نو ،نبود برنامه های آموزشی و دوره های فنی حرفه ای در زمینه انرژی های تجدیدپذیر.

▪ نبود قوانین ملی و محلی: برای تهییج توسعه فناوری و بازار انرژی های تجدیدپذیر، توسعه سیاست های ملی و محلی در زمینه پتانسیل سنجی و شناسایی منابع، ساخت، نصب و بهره برداری از انرژی های تجدیدپذیر ضروری است. برای توسعه کاربرد انرژی های تجدیدپذیر جهت تولید برق و کاربردهای حرارتی و گرمایشی، سیاستگذاری و تصویب قوانین مناسب برای برنامه ریزی، مدیریت و اجرای پروژه های تجدیدپذیر ضروری است. توسعه کاربرد انرژی های تجدیدپذیر در ایران با تاسیس سازمان انرژی های نو ایران در سال ۱۳۷۴ شروع شد. قبل از آن فعالیت های انرژی های نو در چند سازمان و به طور پراکنده انجام می شد و از هیچ گونه سیاستگذاری کوتاه مدت یا بلند مدت خاصی هم تبعیت نمی کرد. با تغییر ماهیت سازمان انرژی های نو ایران به صورت یک شرکت کاملا دولتی و زیر نظر وزارت نیرو مقرر شد تمام فعالیت های انرژی های تجدیدپذیر بر عهده سازمان انرژی های نو گذاشته شود که شاید بتوان گفت اولین قانونی بود که برای توسعه کاربرد انرژی های نو در کشور تصویب شد. پس از تصویب این قانون تمام فعالیت های انرژی های نو از جمله برنامه ریزی، مدیریت، بودجه و منابع انسانی متخصص از سازمان ها و وزارتخانه های دیگر به سازمان انرژی های نو ایران منتقل شد، اما در حال حاضر غیر از قانون خرید تضمینی برق از منابع تجدیدپذیر هیچ قانون حمایتی و هدایتی برای توسعه کاربرد انرژی های نو وجود ندارد. در اکثر کشورهای دنیا علاوه بر تعرفه گذاری قیمت انرژی های تجدیدپذیر، قوانین حمایتی و تشویقی زیادی در خصوص مراحل مختلف اجرایی پروژه های تجدیدپذیر از پتانسیل سنجی تا بهره برداری وجود دارد. ضروری است سازمان انرژی های نو ایران به عنوان متولی توسعه این بخش از انرژی کشور نسبت به تدوین قوانین ملی و محلی در خصوص مالکیت و حقوق بهره برداری از منابع، چگونگی و اصول بهره برداری در راستای توسعه پایدار منابع و توسعه دانش فنی اقدام کند.

اهداف این سیاست ها و قوانین را می توان به صورت ذیل خلاصه کرد:

۱) تصویب قوانین و مقررات لازم برای واگذاری حقوق و مالکیت منابع انرژی تجدیدپذیر و مسوولیت توسعه کاربرد این انرژی در یک سازمان دولتی. این امر باعث می شود تعارض بین سازمان های دولتی دارای حقوق مالکیت و مسوولیت توسعه از بین برود که این خود عاملی است تا بخش خصوصی علاقه مند به فعالیت در این زمینه را از سردرگمی خارج کند به طوری که جهت توسعه این منابع انرژی فقط با یک سازمان متولی تخصصی درگیر باشند.

۲) تصویب قوانین برای ایجاد حمایت های دولتی در تحقیق و توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر

۳) تصویب و اجرای مقررات حمایتی دولتی در خرید تضمینی برق تولیدی از انرژی های تجدیدپذیر برای تشویق بخش خصوصی جهت ورود به این صنعت.

۴) پذیرش اجتماعی برای رشد و توسعه کاربرد انرژی های تجدیدپذیر برای حفظ و توسعه آتی این انرژی بسیار مهم است. دولت باید تلاش فراوانی انجام دهد تا با افزایش آگاهی عمومی از مزایا و برتری های این منبع انرژی به توسعه آینده و مقبولیت اجتماعی آن کمک کند.

▪ سیاست های توسعه منابع انسانی: توسعه منابع انسانی فرآیند ارتقای مهارت، دانش و بازده افراد برای قدرتمند کردن فعالیت ها جهت رسیدن به اهداف مشخص به وسیله برنامه های انگیزشی و آموزشی سازمان یافته و سیستماتیک است.

توسعه نیروی انسانی باعث افزایش بهره وری و بازدهی یک سازمان با استفاده از ارتقای مهارت های کارکنان آن می شود.

علوم و تکنولوژی های انرژی های تجدیدپذیر عمدتاً جدید بوده و با سرعت بسیار بالایی در حال رشد و ارتقا هستند. لذا متخصصان و کارشناسان مربوط باید به طور منظم تحت آموزش های تخصصی مورد نیاز قرار بگیرند تا با دانش روز آشنا شده و امکان پیش بردن پروژه های مربوط را داشته باشند.

منابع انسانی متخصص نقش حساسی در توسعه سازمانی داشته و باعث اطمینان در موفقیت تغییر ساختارهای سازمانی می شوند. استفاده از روش های توسعه سازمانی باعث می شود نیروی انسانی متخصص در جایگاه واقعی خود قرار بگیرد و با برنامه ای از پیش برنامه ریزی شده و با شبیه سازی الگوی جریانی سازمان و نیروی انسانی شرایط بهینه مورد نظر را ایجاد کند.

سازمان دولتی متولی امور انرژی های تجدیدپذیر در کشور باید از متخصصان و مهندسان با تجربه در زمینه های کاری مختلف استفاده کند. یک سازمان با مسوولیت های برنامه ریزی، مدیریتی و نظارتی باید به شکل کاملا تخصصی پروژه های اجرایی را به انجام برساند. برای رسیدن به این هدف والا، به کارگیری کارشناسان و مهندسان با تحصیلات بالا و در جایگاه شایسته خودشان ضرورتی اجتناب ناپذیر است که به نظر می رسد در این حوزه هم دقت نظر لازم صورت نمی گیرد.

همان گونه که اشاره شد برای توسعه انرژی های تجدیدپذیر، سازمان متولی مربوط احتیاج به افرادی متخصص در زمینه برنامه ریزی، مدیریت و نظارت بر پروژه تجدیدپذیر و دیگر پروژه های کاربردی تجدیدپذیر دارد؛ بنابراین برای رسیدن به اهداف سازمانی مرتبط با انرژی تجدیدپذیر در این سازمان به عنوان متولی انرژی های تجدیدپذیر لازم است یک تغییر ساختار اساسی در چارت سازمانی بخش تجدیدپذیر ایجاد شود.

▪ ضرورت انتقال تکنولوژی: انتقال تکنولوژی به فرآیند انتقال دانش و مهارت از گروهی از متخصصان یا سازمان های متخصص به سازمان یا گروهی که توانایی یا دانش مربوط یا امکان ایجاد فناوری و ابزار لازم را ندارند گفته می شود.

فناوری انرژی های تجدیدپذیر به عنوان یک تکنولوژی نو در دنیا محسوب می شود، لذا انتقال این دانش و فناوری از کشورهای صاحب نام این تکنولوژی به کشورهای در حال توسعه ضروری است. این انتقال تکنولوژی می تواند به وسیله برنامه های آموزشی دانشگاهی، دوره های کوتاه مدت به واسطه همکاری های فیمابین یا مشاوران خارجی درگیر در توسعه انرژی های تجدیدپذیر در ایران به انجام برسد. مبادله موافقت نامه های بین المللی تحقیق و توسعه در ارتباط با کاربرد انرژی های تجدیدپذیر بین سازمان متولی انرژی های تجدیدپذیر در ایران و دانشگاه ها و مراکز علمی، پژوهشی و تحقیقاتی کشورهای پیشرو در علم و صنعت انرژی های تجدیدپذیر می تواند روشی موثر در انتقال تکنولوژی باشد. این موافقت نامه ها به عنوان یک مکانیسم انتقال تکنولوژی می تواند فناوری و دانش روز جهانی را به کارشناسان و مهندسان داخلی منتقل کند.

دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی داخلی می توانند نقش مهمی در انتقال تکنولوژی مدرن انرژی های تجدیدپذیر به کشور داشته باشند. متمرکز شدن بر دوره های تحصیلی جدید و میان رشته ای، یکی از چالش های دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی است. دوره های جدید در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری لازم است طراحی شده تا نیروی انسانی ماهر و متخصص را برای طراحی، ساخت و اجرای سیستم های تجدیدپذیر هدایت کنند. این رشته ها و دوره های تحصیلی باید شامل فناوری، تجارت و سیاستگذاری در زمینه انرژی های نو باشند.

تقویت تحقیقات انرژی های نو و حمایت از طرح های تحقیقاتی و پایان نامه های دانشجویی در بومی سازی تکنولوژی انرژی های نو از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

دقت در تنظیم قراردادهای خارجی برای آموزش نیروی انسانی داخلی در قالب قراردادهای توسعه نیروگاه تجدیدپذیر، تغییر ساختار متولی امور تجدیدپذیر کشور و موظف کردن آن به تشکیل گروه های تخصصی مورد نیاز و اخذ و کسب دانش لازم طی اجرای پروژه ضروری است.