شیمی، ‌زندگی ما آینده ما

به پیشنهاد اتحادیه بین المللی شیمی محض و کاربردی و با حمایت سازمان علمی، فرهنگی و هنری ملل متحد، یونسکو سال ۲۰۱۱ میلادی را به نام سال جهانی شیمی نامگذاری کرده است. سنت نامگذاری سال های مختلف به نام علوم گوناگون، چندین سال است که پیگیری می شود و این فرصت بهانه ای را در اختیار فعالان آن رشته قرار می دهد تا بتوانند بر فعالیت های ترویجی تمرکز کنند.

شاید معروف ترین نامگذاری سال ها در یک دهه قبل به ۳ سال ریاضیات، فیزیک و ستاره شناسی مربوط شود. پیش از این، سال ۲۰۰۰ میلادی به نام سال جهانی ریاضیات نامگذاری شده بود، سال ۲۰۰۵ سال جهانی فیزیک و سال ۲۰۱۰ نیز سال جهانی ستاره شناسی معرفی شده بودند و امسال نیز به نام سال جهانی شیمی نام گرفته است.

هدف از برنامه ریزی برای چنین سال هایی، افزایش آگاهی عموم مردم درباره دانش است. در دوره ای که ما در آن زندگی می کنیم، تمام شوون زندگی انسان به مسائل علمی و فناوری های حاصل از آن گره خورده است. از سوی دیگر، نمود بارزی که فناوری های مدرن دارند و از سوی دیگر جاذبه های اقتصادی و شان اجتماعی برخی رشته های خاص مانند گرایش های مهندسی و پزشکی باعث می شود دانش آموزان بیشتر به سمت این رشته های پر جاذبه کشیده شوند و رشته های مادر و پایه چندان در کانون توجه مردم قرار نگیرند. رشته هایی مانند زیست شناسی، فیزیک، شیمی و ریاضیات که زیرساخت های لازم برای توسعه فناوری های مدرن را بر دوش می کشند به معرفی بیشتری به مردم نیاز دارند تا مردم بتوانند با شناختن آنها از فعالیت فرزندانشان در آن حمایت کنند و در عین حال خود به اهمیت کار دانشمندانی که در چنین رشته هایی فعالیت می کنند و تاثیر آن بر زندگی خود آگاه شوند.

● شیمی، رشته ای آمیخته با زندگی

یکی از قدیمی ترین رشته های علمی که بشر در طول تاریخش با آن درگیر و مواجه بوده، شیمی است. رشته شیمی با شناخت ماهیت مواد و ترکیب آنها با یکدیگر در طول تاریخ مسیر پر پیچ و خمی را طی کرده است. تجربه های اولیه که ریشه ها و بنیان های این رشته را پایه گذاشت در عصری تبدیل به فنی شد که بسیاری آن را همسطح جادوگری ارزیابی می کردند. شیمیدان ها که نمایی از دانشمندان دوره قدیم بودند در میان لوله های شیشه ای و ابزارهای آزمون های خود تصویر می شدند، در حالی که سودای تاریخی پیدا کردن سنگ کیمیا را داشتند؛ عنصری که می تواند فلزات کم ارزش را به طلا تبدیل کند. همین کیمیا بود که به زبان انگلیسی وارد شد و از آنجا به شکل شیمی به فارسی آمده است، اما شیمیدان های تاریخ در زیر تهمت های دیگران، اگرچه نتوانستند کیمیای جادویی را بیابند اما ارزش کار آنها در طول تاریخ چیزی کمتر از تبدیل فلزات کم ارزش به طلا نداشت. شیمیدان ها زندگی مردم را متحول کردند و شیمی به علمی برای زندگی تبدیل شد.

امروزه شیمی یکی از هیجان انگیزترین شاخه های علوم پایه به شمار می رود؛ دانشی که حوزه های وسیعی را در زیرمجموعه خود قرار می دهد و دستاوردهای آن گستره وسیعی از گرایش های مختلف را درمی نوردد.

● تجربه های گذشته

سال جهانی شیمی فرصت بی نظیری برای معرفی این رشته به مردم است. نگاهی به تجربه های سال های گذشته و برنامه هایی که به مناسبت این سال ها در کشورمان برگزار شد می تواند برای انجمن شیمی ایران و دوستداران این رشته در کشور ما آموزنده باشد.

شیمی رشته ای است که سابقه درخشانی در ایران گذشته دارد و در دوره اسلامی نیز تعداد بسیار زیادی از دانشمندان این رشته در جغرافیای تاریخی ایران می زیسته اند؛ اما شیمی در دوره معاصر نیز یکی از فعال ترین رشته های علمی در ایران به شمار می رود.

نکته: امروزه شیمی یکی از هیجان انگیزترین شاخه های علوم پایه به شمار می رود؛ دانشی که حوزه های وسیعی را در زیرمجموعه خود قرار می دهد و دستاوردهای آن گستره وسیعی از گرایش های مختلف را درمی نوردد

به استناد مقاله های ثبت شده در فهرست های بین المللی، ثبت مقالات علمی تولید علم ایران طی سال های گذشته در رشته شیمی یکی از بیشترین رکوردها را به خود اختصاص داده است. چنین شرایطی نشان دهنده پتانسیل بالایی است که این رشته در کشور ما دارد و نشان می دهد سرمایه گذاری روی آن می تواند تا چه حد ثمر دهد.

نکته مهمی که درباره گرامیداشت این سال و برنامه های متنوعی که برای بزرگداشت آن برگزار می شود این است که سال هایی مانند این فقط برای جشن گرفتن نیست. اگرچه برگزاری کنفرانس های تخصصی در این سال ها یکی از برنامه های رایج و عمومی است که در سراسر جهان برگزار می شود، اما هدف اصلی از نامگذاری سالی به نام سال جهانی شیمی، آشنا کردن مردم عادی با این دانش و ترویج شیمی بین مردم است. آگاهی های عمومی از طریق مطبوعات، برنامه های رادیو و تلویزیون و برنامه های میدانی افزایش می یابد و اگر نتیجه ای را بتوان از این سال انتظار داشت، افزایش اطلاعات عمومی مردم از دانش شیمی و افزایش انگیزه نسل جوان برای ورود و ادامه فعالیت در این رشته است.

اگرچه سازماندهی برنامه های ملی و بین المللی برای چنین رویدادهایی می تواند تاثیر مثبتی در فضای عمومی کشور داشته باشد ـ همان طور که در مورد سال جهانی ریاضیات شاهد آن بودیم ـ اما بسیاری از فعالیت های اصلی در این زمینه را می توان بدون اتکا به منابع مالی بالا و با انجام هماهنگی های محلی انجام داد.

نگاهی به تجربه سال جهانی ستاره شناسی ـ که سال گذشته برگزار شد ـ نشان می دهد ایران در حالی یکی از فعال ترین کشورهای جهان در برگزاری برنامه های مختلف در این سال بود که انجمن نجوم ایران و نهادهای رسمی نقش چندانی نداشتند.

آنچه باعث برگزاری پرشور این سال در کشور شد، فعالیت گروه های غیرانتفاعی و دانشجویی و مردمی علاقه مند بود.

برای مثال در این سال گروه های علاقه مند دانشجویان شیمی در دانشکده های مختلف، انجمن های علمی فعال و گروه های داوطلب این گونه می توانند ضمن برگزاری نمایشگاه ها و برنامه های ترویجی با هماهنگی دانشگاه های خود به طور منظم، میزبان دانش آموزان دبستانی یا حتی کودکان کودکستانی در آزمایشگاه های شیمی خود باشند و برای آنها نمونه های ساده ای از آزمایش های قابل فهم را تدارک ببینند. مطمئنا شور و شوق حضور در یک آزمایشگاه شیمی پایه برای دانش آموزی در مقطع ابتدایی اگر با توضیحات درست و ترویج گرانه باشد می تواند تاثیری بی نظیر در ذهن او بگذارد و شاید برای همیشه مسیر زندگی او را تغییر دهد.

نمایشگاه های کوچکی از چهره های برجسته شیمی در طول تاریخ و معرفی زندگی آنها، آماده کردن کارت پستال ها و بروشورهای کوچک در این زمینه می تواند تاثیرات مهمی باقی بگذارد. در ترویج علم قدم های کوچکی که درست برداشته شود می تواند بسیار مهم و موثرتر از گام های بزرگی باشد که هیچ گاه برداشته نمی شود.