اخبار دانشگاهی کشور / اخلاق 10 اسفند 1389 - 01 March 2011
شبهات، جمع شبهه، (اسم مصدر از اشتباه[1])، به معنی شک و تردید[2]، پوشیدگی کار[3] و همانند بودن دو چیز است بهگونهای که تشخیص را مشکل یا غیر ممکن کند[4] و در اصطلاح، تردید بین امور حلال و حرام، خطا و ثواب و حق و باطل است[5]. غزالی میگوید: مراد ما از شبهه، جز این نیست که کار آن بر ما مشتبه شود[6] و ابن عربی معتقد است: شبهه یعنی چیزی که شبیه محرماتی است که مطابق نص صریح کتاب، سنت و اجماع تحریم شده است.[7]
اهمیت و جایگاه پرهیز از شبهات
در آموزههای دینی، به مقولهی شبهه و پرهیز از آن، اهمیت فراوانی داده شده است. واژههای تقوی، ورع، احتیاط و مانند آن، جایگاه و وسعتِ تأثیرگذاری آن را به خوبی بیان میکند. علمای اخلاق و عرفان چنین گفتهاند:
«تقوی مراتبی دارد که بالاترین مرتبهی آن، پرهیز از شبهات و مکروهات است.[8]»
یعنی در این مرحله، انسان نه تنها از محرمات قطعی و گناهان واضح اجتناب میکند، بلکه خود را از امور مشتبه نیز دور نگه میدارد که مبادا به گناه آلوده شود. به همین دلیل امیرمؤمنان(ع) میفرمایند:
«هیچ ورعی از نظر رفعت، مانند توقف در امور مشتبه نیست.»[9]
درجات مسلمین در پرهیز از حرام
مسلمین در پرهیزکردن از حرام درجات مختلفی دارند[10]:
درجهی اول، پرهیز عدالتپیشگان است. در این مرحله، از هر چیزی که فتوای فقها آن را حرام میداند باید پرهیز کرد.
درجهی دوم، پرهیز صالحان و نیکمردان است که اجتناب از موارد شبهه است. یعنی پرهیز از چیزهائی که احتمال حرمت دارد، هر چند که از نظر مراجع عظام، حرام نباشد.[11]
درجهی سوم پرهیز تقواپیشگان است و آن اجتناب از مواردی است که بیم آن میرود که انجام آن به حرام یا شبهه، منجر شود.
درجهی چهارم، ورع صدیقان است و آن رویگردانی از غیر خدا و توجه کامل به او است.
پرهیز از شبهات از منظر قرآن و روایات
قرآن کریم، و احادیث معصومین علیهمالسلام، با تعبیرات مختلفی و با تأکید فراوان به این موضوع پرداخته و ما را به پرهیز از شبهات توصیه میکنند.
قرآن کریم میفرماید:
«از آنچه نمیدانی پیروی نکن، چرا که گوش،چشم و دلها، همه مسئولند.»[12]
پیغمبر اکرم(ص) میفرمایند:
«آنچه من آن را حلال میدانم، تا روز قیامت حلال، و آنچه حرام میدانم تا قیامت حرام است. آگاه باشید، خدای سبحان، حلال و حرام را در قرآن بیان نموده، و من نیز در سنت و سیره ام، برای شما تبیین نمودم. و بین حلال و حرام، شبههها است که از ناحیهی شیطان و از ابداعات او بعد از من است.»[13]
امیرمؤمنان علی(ع) میفرمایند:
«از شبههها حذر کنید؛ زیرا که شبهه به قصد فتنه و گمراهسازی ساخته شده است.» [14]
امام محمد باقر(ع) میفرمایند:
«درنگ کردن هنگام پیش آمدن شبهه، بهتر از فرو رفتن در گرداب هلاکت است.» [15]
امام صادق(ع) میفرمایند:
«پارساترین مردم کسی است که به گاه شبهه بازایستد.» [16]
اقسام شُبهات
شبهات بر دو قسم هستند:1- فکری 2- مالی
قسم اول: شبهات فکری
امت اسلامی، ارزشها و ضد ارزشهایی دارد و کسانی که ارزشهای متفاوتی دارند سعی میکنند با بدعتهای شبههآلود و سخنان و تحلیلهای گیجکننده، مردم را گمراه نموده و ارزشهای آنها را تغییر دهند.[17]
حق و باطل در حیات بشری، همواره و در همهی موقعیتها، با آن وضوح و صراحت نمودار نمیشوند که برای هیچکس جای تردید و شک و شبههای نمانده باشد و عواملی دخالت دارند که زمینهی اشتباه را فراهم میکنند که شبهات طبیعی نام دارند. از جمله:
1- دخالت نیتها و هدفگیریها
2- نارسائی الفاظ در بیان مقاصد واقعی
3- چند علتی بودن حالاتی که در اعمال و آثار انسان وجود دارد.
شبهه دیگر، القای شبهه و مشتبه ساختن عمدی حقایق است.[18] نفوذ و تأثیر چنین شبهاتی در مردم موجباتی دارد:
1- ضعف معرفت و شناخت مردم نسبت به حقایق دین.[19]
2- دنیاپرستی و حرامخواری، که باعث می شود، انسان برخلاف شناخت خود عمل کند.
3- بیاعتمادی نسبت به پویندگان راه حق بر اثر خلافکاریهای عدهای و مشاهده برخی بیعدالتیها و تبعیضها.
4- عدم وجود مرجعی مطمئن برای رفع شبهه.
5- ...
قسم دوم: شبهات مالی
پارسایی و اجتناب از حرام، سبب نجات و حرامخواری بزرگترین مانع وصول به سعادت است. معصومین علیهمالسلام، حلال و حرام را اموری روشن و آشکار میدانند، که با اندکدقت و با کمترین تلاش و پرسوجو، میتوان به آن آگاهی یافت؛ اما مسئلهای که در این میان وجود دارد و چگونگی آن روشن نیست، شبهات است که اگر از آن پرهیز نشود، اعمالِ نیکِ ما را نابود نموده و زمینهی گمراهی ما را فراهم میکند، و ما ناخواسته و ندانسته عامل فتنهگران و مفسدان خواهیم شد[20].
روز عاشورا، سید الشهدا، در علت آنهمه گمراهی و خباثت یزیدیان فرمودند:
«شکمهای شما از حرام پر شده است و لذا دیگر پذیرای هدایت نیستید[21]»
این پیام حسین بن علی(ع) به همهی مردم دنیا است که حرامخواری حتی میتواند آدمی را در مقابل فرزند پیغمبر و سید جوانان بهشت قرار دهد و لذا پیغمبر خاتم(ص) حق داشت در مورد امت اسلامی از این جهت نگران باشد و اعلان خطر کند که:
«بعد از من بیش از هر چیز بر امتم از این کسبهای حرام، شهوتِ پنهانی و ربا بیمناکم»[22]
آثار و نتایج پیروی از شبهات
پیروی از علم و آگاهی، یکی از مهمترین اصول زندگی اجتماعی است. به همین دلیل، بسیاری از آیات قرآن[23] و روایات اسلامی[24]، به این موضوع اختصاص یافته، و روشن میشود که بدون تحقیق و علم و یقین، نباید به چیزی معتقد شد، نه عمل کرد و نه داوری نمود؛ پیروی از حدس و گمان، و حرکت در فضای شبههها، خطرات بزرگی برای فرد و جامعه، در پی خواهد داشت؛ از جمله:
1-بروز فتنههای اجتماعی
2-انحطاط اخلاقی
-3تضعیف اعتقادات دینی[25]
3- پایمال شدن حقوق افراد
4- به خطر افتادن آبروی افراد
5- دلسرد کردن خدمتگذاران جامعه
6- پر رونق شدن بازار شایعات
5- از میان رفتن روحیه ی تحقیق
6- از بین رفتن روابط اجتماعی و ایجاد بدبینی[26]
راه مبارزه با شبهه گرایی
تنها سؤالی که در اینجا مطرح است، این است که ما چگونه میتوانیم خود و جامعه را از این عادت شوم و عواقب دردناک آن، رهایی بخشیم. پاسخ این سؤال نیاز به بحث طولانی دارد که در این مختصر نمیگنجد، ولی به عنوان یک دستورالعمل فشرده باید به نکات زیر توجه کرد:
1- باید عواقب دردناک این عمل را از طرق مختلف، پیدرپی به مردم گوشزد کرد و از آنها خواست که در آثار شوم پیروی از غیر علم تفکر کنند.
2- باید بدانند که خداوند متعال، در همه حال مراقب آنها است. او سمیع و بصیر است و حتی از افکار ما آگاه است[27]. هر سخنی میگوییم و هر گامی برمیداریم در نامهی عمل ما ثبت میشود.
3- باید سطح رشد فکری را بالا برد، چرا که پیروی از غیر علم، کار افراد ناآگاه است.[28]
تقوی؛ درمان شبهات
تقوای الهی سرچشمهی تمام خوشبختیها است و خیر و سعادت دنیا و آخرت را برای انسان به ارمغان میآورد. قرآن کریم برای تقوی ثمرات فراوانی را بیان نموده که ما به ذکر چند مورد از آن اکتفا میکنیم:
1- پرهیز از گناه. خداوند میفرماید:
«هنگامی که پرهیزگاران گرفتار وسوسههای شیطان شوند، (به یاد خدا و کیفر او) میافتند، ناگهان بینا میگردند[29]»
2- سعادت جاویدان. خداوند میفرماید:
«پرهیزگاران گرامیترین افراد نزد پروردگارند»[30]
3- تشخیص حق و باطل. خداوند میفرماید:
«ای کسانی که ایمان آوردهاید اگر از (مخالفت فرمان ) خدا بپرهیزید برای شما وسیلهای برای جدایی حق از باطل قرار میدهد»[31]
4- هدایت و پذیرش حق .خداوند میفرماید:
«آن کتاب با عظمت که در آن هیچ تردیدی نیست، راهنمای پرهیزگاران است[32]»
آری، انسان با تقوی قدرت جذب داشته و حرف حق را میپذیرد. آثار دیگر تقوی عبارتند از:
آسان شدن امور زندگی[33]، روزی بیحساب[34]، نزول برکات[35]، بهترین توشهی قیامت[36]، قبولی اعمال[37]، محبوب خدا شدن[38]، نجات از جهنم[39]، وراثت بهشت.[40]
[1]حسینی دشتی، سید مصطفی؛ معارف و معاریف، قم، مؤسسه ی اسماعیلیان، 1369ش، ج 6، ص447 .
[2]دهخدا، علیاکبر؛ لغت نامه، تهران، سازمان لغت نامه، 1341ش، ج 28، ص230.
[3] سجادی، سید جعفر؛ فرهنگ معارف اسلامی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1366ش، دوم، ج 2، ص 1036.
[4] راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریبالقرآن، محقق: صفوان عدنان داوودی، تهران، الحوراء، 1381، چهارم، ص 443.
[5]انیس، ابراهیم و دیگران؛ المعجمالوسیط، تهران، الحورا، 1383، اول، ج 2-1، ص 470.
[6]غزالی، محمد؛ احیاء العلوم، مترجم: مؤید الدین محمد خوارزمی، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی،1376ش، چهارم، ج 2، ص 214.
[7]عربی، محی الدین؛ فتوحات مکیه، مصر، الهیئت المصریة العامه، 1405ق، ج 1، ص 344.
[8] طبرسی، نورالله؛ پرواپیشگان در کلام امیرالمؤمنین(ع)، تحقیق و تدوین: حسین غفاری ساروی، ساری، نشر شوق، 1383ش، اول، ص 193 و مجلسی، محمدباقر؛ عین الحیات، تحقیق: سید مهدی رجایی، بی جا، دارالاعتصام، 1376ش، اول، ج 2، ص 339.
[9] نهج البلاغه صبحی صالح؛ ایران، قم، دارالهجرة، بی تا، حکمت 113، ص 488.
[10]نراقی، محمد مهدی؛ جامعالسعادات (علم اخلاق اسلامی)، سید جلالالدین مجتبوی، تهران، نشر حکمت، 1385ش، ج 2، ص 239.
[11]کراجکی، محمد؛ کنزالفوائد، قم، انتشارات دارالذخائر، 1410ق، اول، ج 1، ص 351.
[12] اسراء، 36
[13]عاملی، شیخ حر؛ وسائل الشیعه، بیروت-لبنان، احیاء تراث عربی، 1370، ج 18، کتابالقضا، ص 124، ح 47 .
[14]محمدی ری شهری؛ منتخب میزان الحکمه، تلخیصِ: سید حمید حسینی، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1422ق=1381ش، ج 1، ص 524.
[15]منتخب میزان الحکمه، همان.
[16]منتخب میزان الحکمه، همان.
[17]مصباح یزدی، محمد تقی؛ در پرتو آذرخش، قم، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1381، ص 121-118 .
[18]جعفری، محمدتقی؛ ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران-ایران، نشر فرهنگ اسلامی، 1364ش، چاپ پنجم، ج 9، خ 37، ص 200.
[19]ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه، کتابخانه ی آیة الله مرعشی، 1404، ج 3، ص 240 .
[20] البرقی، احمد بن محمد بن خالد؛ المحاسن، قم-ایرام، دارالکتبالاسلامیة، 1331ش، دوم، ج 1-2، ص 216، ح 103.
[21]معهد تحقیقات باقرالعلوم(ع)، منظمة الاعلام الاسلامی؛ موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، قم، مؤسسة للهادی، 1415ق، 1373ش، اول، ص 422 .
[22]کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافی، مصحح: علی اکبر غفاری، بیروت، دارالاضراء، 1405ق-1985م، سوم، ج 5، ص 124، ح 1.
[23] یونس، 36؛ نجم، 23.
[24] عاملی، شیخ حر؛ وسائلالشیعة، پیشین، ص 16 و 17 و 38.
[25] ابن ابی الحدید؛ پیشین.
[26] مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتبالاسلامیة، 1363ش، چهارم، ج 12، ص 120.
[27]غافر، 19
[28] تفسیر نمونه ، همان، ص121
[29]اعراف، 201.
[30]مریم، 63؛ طور، 18؛ نور، 52 .
[31]انفال، 29.
[32]بقره، 2 .
[33]طلاق، 4.
[34]طلاق، 9.
[35] اعراف، 96.
[36] بقره، 197.
[37] مائده، 97 .
[38]آل عمران، 76 .
[39]مریم، 72 .
[40]مریم، 63 .
منبع : پژوهه
