سكوت

ضد بيهوده گويي وهرزه گويي يا خاموشي است يا سخنان سودمند گفتن؛ خواه مربوط به دين باشد يا دنيا. [1] در كلام عرب صمت به فتح (صاد) بمعنى سكوت است[2] كه در مجموع تعريفي از اين واژه به طور دقيق به چشم نمي خورد ولي بعضى سكوت را بمعنى سكون تفسير كردند و بعضی دیگرسكوت مقابل نطق آورده­اند.[3]

در اين جا مقصود از سكوت، سكوت مطلق نيست؛ زيرا كه سكوت مطلق از لوازم عقل نيست و افضل از كلام نيست، بلكه منظور از سكوت يعنى سكوت از حرفها و سخنان غير مناسب و بى‏فائده[4] كه كلام در موقع خود، افضل از سكوت است؛ زيرا كه به واسطه كلام، نشر معارف و حقايق دينيّه ونشرآداب شريعت مي شود و خداى تعالى متّصف به تكلّم است و از اوصاف جميله او «متكلّم» است. از اين جهت، در مقابل صمت، تكلّم قرار ندارد، بلكه هَذَر- به فتحتين- را، كه عبارت از هذيان است و تكلّم‏ به چيزهاى بى‏معنى است، قرار دارد.

پس، آنچه از جنود عقل است و در شرع و عقل مورد تحسين است، سكوت از هذيان و هذر است و البته اين سكوت و حفظِ زبان از لغو و باطل، از فضايل و كمالات انسانى است؛ بلكه اختيار زبان را داشتن و اين مار سركش را در تحت اختيار درآوردن از بزرگترين هنرمندى‏ها است كه كمتر كسى مى‏تواند به آن موفق شود و اگر كسى داراى چنين قدرتى شد، از آفات و خطرات بسيارى محفوظ ماند. [5]

در فضيلت سكوت مطالب بسياري در كلام معصومين(ع) و بزرگان ذكر شده است كه ما به اختصار به آنها مي پردازيم.

اول عبادت سكوت است. [6]

اول علم سكوت است. [7]

خاموشى و سكوت درى است از درهاى حكمت. [8]

عبادت ده قسم است؛ نه قسمت آن در سكوت و خاموشى است. [9]

سكوت ميراث حكمت است. [10]

آبادترين مكانها دلهاى مردان شايسته‏ى ساكت باشد. [11]

بهترين عبادت سكوت است[12]

سكوت طلا و سخن نقره است. [13]

از نشانه‏هاى كمال اسلام شخص، ترك سخن بيهوده است. [14]

چون خرد به مرتبه كمال رسد گفتار كاهش مى‏يابد. [15]

اگر گفته شود علت اين همه فضيلت براي سكوت چيست، بايد گفت علت آن آفتهاي زياد زبان است كه عبارتند از: اشتباه، دروغ، سخن چيني، غيبت، و... كه بر زبان سنگين نيست ودر دل شيرين است و چون افسار زدن بر زبان دشوار است از اين رو در فضيلت سكوت بسيار سفارش شده است.[16]زيرا سخن بر چهار قسم است:

يك نوع سخن، ضرر خالص است، نوع ديگر، بهره خالص است، نوعي هم ضرر دارد وهم بهره و نوع آخر كه نه ضرر دارد ونه بهره.

اما آن نوعي كه فقط ضرردارد، بايد در آن سكوت كرد و نيز از سخني كه ضرر و بهره دارد و ضررش با بهره برابر نيست بايد پرهيز كرد، اما سخني كه نه فايده دارد ونه ضرر، زايد است و سرگرم شدن به آن، هدر دادن وقت است و عين ضرر است. بنابراين فقط نوع چهارم كه سودمند است باقي مي ماند كه در اين سخن نيز خطر است؛ زيرا گاهي با سخني كه آلوده به گناه است چون ريا، سازشكاري، غيبت، خود ستايي وسخن زايد به گونه اي آميخته مي شود كه درك آن مشكل است[17]و اگر بتوان از اين آفات دوري جست بايد گفت آنجا كه بايد سخن درست گفت، در خاموشى خيرى نيست، چنانكه در سخن ناآگاهانه نيز خيرى نخواهد بود[18]وسخن گفتن در راه حقّ بهتر است از سكوت بر باطل. [19]

در روايتي از امام سجاد(ع) كه از ايشان در باره سكوت و سخن گفتن سؤال شد كه كدام يك از آنها بهتر مى‏باشند آمده است: هر يك از آنها آفاتى دارند و هر گاه از آفت مصون باشند، سخن گفتن بهتر از سكوت مى‏باشد. پرسيدند: يابن رسول اللَّه! اين مطلب را بيشتر توضيح دهيد تا موضوع روشن شود. فرمود: براى اينكه خداوند انبياء و مرسلين و اوصياء را براى سكوت مبعوث نكرد؛ خداوند آنها را فرستاد تا سخن بگويند بهشت را با سكوت نمى‏توان بدست‏آورد و با سكوت به ولايت خداوند نتوان رسيد و با سكوت هم نمى‏توان از جهنم دور شد تمام اينها را با سخن بايد بدست آورد و نمى‏توان ماه را با آفتاب مقايسه كرد. [20]

حال كه بيان كرديم كه سخن حق و نيكو از سكوت برتر است بايد دانست كه سخن نيكو، سخني است كه:

برخاسته از فكر وانديشه باشد.

همراه با ادب اسلامي باشد.

راست وهمراه با عمل باشد. [21]

اين سخن زيبا آثار وبركات زيادي دارد وكسي كه زبان خود را به زيباگويي عادت دهد، از اين بركات بهره مند خواهد شد.

گفتار نيك ثروت را زياد، روزى را افزون مى‏كند، اجل را به تأخير مى‏اندازد، محبت خاندان را جلب، انسان را داخل بهشت مى‏كند.[22]دوستان را بسيار مي كند، دشمنان را اندك مي نمايد و موجب در امان ماندن از سرزنش مي شود. [23]

از جمله مواردي كه زمینه ساز سكوت است اين مي باشد كه آدمي آنچه را كه نمى‏داند نگويد، بلكه همه آنچه را كه مي داند نيز به زبان نراند[24]كه اين خود برآمده از عقل كامل [25]شخص مي باشد و در اين ميان ترس از خداوند و شناخت خدا[26]نقش مؤثري دارد.

سكوت، راهنماى تمام خوبيهاست.

به وسيله‏ى سكوت، كسب محبت و دوستى مى‏شود.

سكوت باعث سلامتى و آسايش فرشتگان نويسنده مى‏شود. [27]

نگهدارى زبان، ايمان را محكم، دل را آرام مي كند. [28]

هر كس خاموش باشد نجات پيدا مى‏كند. [29]

هر كس سلامتى دنيا و آخرت را طالب است، زبانش را مقيد سازد [30]

مؤمن سكوت مى‏كند تا سالم بماند[31]

چيره نشدن شيطان، داراي عزت شدن،[32]پوشاننده بديها، [33]

سكوت، عملي است كه بر زبان آسان و در ميزان سنگين باشد[34]و از نشانه‏هاى مؤمن، خاموشى است[35]

سكوت گنجى است كه براى بردبار زينت، براى نادان پرده و پوشش است. [36]

كثرت سكوت، هيبت آدمى را زياد مى‏كند[37]

با هيچ چيز همانند سكوت نمى‏توان خدا را عبادت كرد. [38]

سكوت، مردم را به كارها و اعمال نيك رهبرى مى‏كند. [39]

سكوت از علايم دانايى است. [40]

نشانه شيعيان است. [41]

با سكوت بسيار، وقار انسان بيشتر شود. [42]

از علايم نيكويي اسلام، سكوت است. [43]

خراب‏ترين مكانها دلهاى آنانست كه سخنهاى بى‏فايده گويند.  [44]

هر كس در سخن گفتن شتاب كرد زبانش او را بسوى بديها كشاند. [45]

هر كس كه كلامش زياد باشد لغزشش فراوان است. ‏[46]

هر كه مالك زبان خود نباشد، پشيمان مى‏گردد. [47]

---