شماتت

شماتت در لغت عبارت است از شاد شدن از گرفتارى دیگران یا كسى كه با شماتت­کننده دشمنى مى‏كند.[1] معنای اصطلاحی شماتت نیز به مانند بسیاری از واژگان علم اخلاق از معنای لغوی آن گرفته شده است و آن عبارت است از این که: «مثلا بگوید فلان بلا یا فلان مصیبت كه به فلان­كس رسیده از بدى اوست و با آن شادى و سرور نیز باشد.»[2]

در برخی آیات قرآنی در توصیف سیمای مخالفین دین اسلام و منافقین ویژگی­ها و خصوصیاتی برای آنان ذکر می­شود، که از جمله­ی آنها صفت شماتت یا همان خشنودی به گرفتاری مؤمنان به بلاها و حوادث ناگوار است:

«اگر نیكى به شما برسد، آنها را ناراحت مى‏كند و اگر حادثه­ی ناگوارى براى شما رخ دهد، خوشحال مى‏شوند.»[3]

«هر گاه نیكى به تو رسد، آنها را ناراحت مى‏كند و اگر مصیبتى به تو رسد، مى‏گویند: "ما تصمیم خود را از پیش گرفته‏ایم" و بازمى‏گردند در حالى كه خوشحالند!»[4]

با این که شکست مسلمانان می­توانست موجب آسیب های اجتماعی فراوانی برای منافقانی که با آنها زندگی می­کردند شود، اما کینه و دشمنی نسبت به پیامبر و دیگر مسلمانان که در دل منافقان جای گرفته بود، باعث می­شد که این گروه به گرفتاری­ها و شکست مسلمانان خشنود شوند.

این صفت در کلمات و سخنان معصومین(ع) جزو صفت­های ناپسند و از ویژگی های کسانی برشمرده شده است که از وادی ایمان دور گشته­اند به­ همین جهت مومنان از آن برحذر داشته شده­اند.

حمّاد بن عیسى از امام صادق(ع) نقل مى‏كند كه فرمود: «لقمان به پسرش گفت: "فرزندم! هر چیزى علامتى دارد كه با آن شناخته مى‏شود [...] و حسود سه علامت دارد: وقتى كسى غایب است غیبت او را مى‏كند و چون حضور داشته باشد چاپلوسی او را مى‏كند و مصیبت زده را شماتت مى‏كند".»[5]

ابان بن عبد الملك از امام صادق(ع) روایت كند كه آن حضرت فرمود: «در گرفتارى برادر(دینى) خود اظهار شادى و شماتت مكن تا(در نتیجه) خداوند به او ترحم كند و آن گرفتارى را به­سوى تو بگرداند» و فرمود: «هر كس به مصیبتى كه به برادر(دینیش) رسیده شادكام شود از دنیا نرود تا خودش گرفتار آن شود.»[6]

امیر المومنین(ع) از جمله صفاتی که برای پرهیزکاران در خطبه­ی معروف همّام برمی­شمارد این است که «در مصیبت‏هاى دیگران شاد نمى‏شود»[7]

از آیات و احادیثی که ذکر شد چنین به دست می­آید که منشأ و ریشه­ی اصلی صفت شماتت دو چیز است: یکی کینه و دشمنی و دیگری حسادت؛ البته این دو نیز ناشی از جهل و نادانی به حکمت کارهای خداست؛ چراکه در بسیاری از موارد خداوند به جبران اشتباهات گذشته و یا به سبب ارتقاء درجه­ی فردی در پیشگاهش، آنها را مورد آزمایش قرار می­دهد و آن­که آشنایی با مهربانی­های خداوند متعال نداشته باشد، همه­ی این رفتارها را خشم خداوند متعال و تقاص کارهای فرد گرفتار و مصیبت­زده دانسته و تمامی این مصیبت­ها را بلا و عذاب برای او می­داند،[8] اما غافل از این که:

هرکه در این بزم مقرب­تر است                          جام بلا بیشترش می­دهند

از جمله مسائلی که فرد شماتت­کننده توجهی به آن ندارد این است که، شماتت ایراد گرفتن از آفریدگار است؛ چراکه در بعضی موارد، خداوند فردی را برای حکمت­هایی، دچار گرفتاری­هایی می­نماید که این گرفتاری­ها به­سبب رفتارهای گذشته­ی او نیست و حتی بعضی از انسان­ها از همان ابتدای خلقت­شان دچار نقیصه­ای هستند؛ بنابراین ایراد گرفتن از این افراد و خندیدن به کاستی­هایی که آنها دچار آن هستند، در نگاهی دقیق ایرادگرفتن از امر خلقت و اشکال در حکمت آفریدگار است.

نکته­ی دیگر ابعاد اجتماعی این رفتار است؛ زیرا خندیدن به کاستی­های دیگران، باعث شکست روحی این افراد شده و روحیّه­ی پیشرفت و جبران کمبودها را از این گروه می­گیرد. در باره­ی افراد مریض و معیوب و ناقص الخلقه و طرز معاشرت با آنان اخبار مخصوص رسیده كه اگر عملا مراعات شود، مبتلایان در برخورد با مردم دچار ناراحتى روان و احساس حقارت نمی­شوند:

رسول خدا(ص) فرمود: «وقتی گرفتاران را دیدید، خدا را شكر كنید و به­ آنها نشنوانید(آهسته بگوئید)؛ زیرا اندوهگین­شان می­سازد.»[9]

از دیگر مضرات شماتت می­توان به این موارد اشاره نمود:

7) باعث ایجاد تفرقه می­شود.[10]

بسیاری از رفتارهای ناپسندی که از انسان­ها سرمی­زند، به دلیل اندیشه­نکردن به نتایج و عواقب آن است و برای همین، شخص پس از گرفتارشدن به عواقب بد ناشی از آن، متوجه رفتار ناشایست خویش گشته و شرمنده
می­شود؛ از این رو از مهم ترین عوامل مؤثر در پیشگیری این نوع از رفتارها، تفکرّ در نتایج و عواقب آن است.

در میان روایاتی که ذکر شد، برخی از این روایات، حاکی از گرفتار شدن شخص شماتت­کننده به آن بلا و مصیبتی است که دیگران را در مورد آن شماتت می­کرد. در همین رابطه امیرالمومنین(ع) می­فرماید: «هرکس دیگری را به­خاطر لغزش­هایش مورد شماتت قرار دهد، دیگری نیز او را برای لغزش­هایش مورد شماتت قرار خواهد داد.»[11]جدای از وجود احادیث در این زمینه، بارها به تجربه دیده شده است کسی که به گرفتاری دیگران شادمان می­شود، در آینده خود گرفتار همان بلا و مصیبت می­گردد.[12]

راه دیگر مبارزه با این رذیله­ی اخلاقی، ریشه­یابی آن است؛ یعنی باید دید که این صفت ناپسند، منشأش چه­چیزی است؟ و با رفع آن مشکل و کندن ریشه­ی آن، اجازه­ی رشد و نمو به شاخ و برگ­های آن را نداد. در سطرهای گذشته بیان شد که با توجه به آیات و روایات، منشأ اصلی صفت شماتت، دشمنی، کینه و حسادت است؛ به همین منظور یکی از اساسی­ترین راه­های مبارزه، از بین بردن صفت­های ناپسند، حسد و کینه است که علاوه بر به وجود آوردن صفت شماتت، باعث به وجود آمدن صفت­های ناپسند دیگری نیز می­شوند.

از راه­های دیگر مبارزه با این معضل، دقت­نظر در شخصیّت کسانی است که مورد شماتت قرار می­گیرند. در برخی موارد شخص شماتت­کننده هیچ توجهی ندارد که چه کسی را مورد شماتت قرار می­دهد؛ چراکه بعضی از کسانی که دچار بلا و گرفتاری می­شوند، در زمره­ی مردان خوب خداوند می­باشند؛ در نتیجه گرفتاری این افراد از بدی رفتار و عمل­کردشان نخواهد بود.[13] رسول خدا(ص) فرمودند: «در روز قیامت وقتی اهل عافیت و سلامتی، پاداش و جزاى مردمى كه در دنیا گرفتار بودند را می­بینند، دوست دارند که گوشت بدنشان با قیچی­هایی تکه تکه می­شد [تا اینان نیز به ثواب و پاداش گرفتاران و مصیبت­کشیدگان نایل می­شدند.]»[14]

بعضی از رفتارها سبب طعنه و شماتت دیگران می­شود. جزع و بی­تابی­کردن بر گرفتاری­ها و مصیبت­ها از مواردی است که راه شماتت را بر انسان­های پست هموار می­کند[15] در حادثه­ی کربلا، وقتی امام حسین(ع) خبر شهادت خویش را به حضرت زینب(س) می­دهد، حضرت زینب(س) از شدت اندوه سیلى بر صورتش زده و فریاد و شیون می­کشد؛ در آن هنگام امام حسین(ع) به حضرت زینب(س) می­فرماید: «آرام باش، ما را مورد شماتت دشمن قرار نده.»[16]

پنهان نکردن خشم نیز از دیگر مواردی است که موجبات شماتت دشمنان را فراهم می­آورد. لقمان حکیم در میان اندرزها و نصیحت­هایی که به فرزندش داشت، این نکته را یادآور می­شود که: «هرکس خشمش را پنهان ندارد، دشمنش او را مورد شماتت قرار می­دهد.»[17]

وقتی خشم بر انسان غلبه می­کند، رفتارهایی به­دور از انتظار از انسان سرمی­زند و همین امر زمینه­ی لازم برای شماتت دشمنان را فراهم می­سازد. بنابراین شایسته است که انسان در هنگام خشم خود را کنترل نموده و از رفتارهایی که برخلاف شأن اوست بپرهیزد تا از این طریق راه شماتت دشمنانش را بگیرد.

مورد دیگری که سبب شماتت دشمنان می­شود، مؤاخذه کردن نزدیکان و دوستان در نزد دشمنان است. هنگامی که شخصی یکی از نزدیکانش را در مقابل دشمنان او بازخواست می­نماید، فرصتی به دست مخالفینش می­دهد تا با سخنانانی مانند: «ببین چگونه شخصی است که حتی دوست(یا فامیل) او هم، مؤاخذه­اش می­کند»، شماتتش کنند و به حال او بخندند. برای همین، زمانی که حضرت موسی(ع) برادرش حضرت هارون(ع) را به دلیل گوساله­پرست شدن قوم بنی اسرائیل(در زمان غیبت حضرت موسی(ع) ) بازخواست می­نمود، حضرت هارون(ع) به برادرش چنین فرمود: «پس كارى نكن كه دشمنان مرا شماتت كنند و مرا با گروه ستمكاران قرار مده!»[18]

بهترین عکس­العمل، صبر در برابر شماتت­هاست؛ رسول خدا(ص) می­فرماید: «صبر كردن بر مصیبت، مصیبتى است بر شماتت‏كننده در آن مصیبت.»[19]

دلیل این امر نیز از بیانات گذشته معلوم می­شود؛ زیرا مصیبت­زده اگر صبر پیشه نسازد، جزع و بی­تابی نموده و دیگران را بر مصیبت­های وارد شده به خویش آگاه می­سازد و فرصتی برای حسودان و دشمنان ایجاد می­کند تا او را مورد ریشخند قرار دهند.

از سوی دیگر شماتت­کننده وقتی به مقصود خود می­رسد که اندوه را در اثر شماتت­هایش در چهره­ی مصیبت­زده مشاهده کند؛ اما با صبر، این حربه­ی دشمن خنثی شده و همین امر موجب شماتت دیگران بر شماتت کننده می­شود.

---