اخبار دانشگاهی کشور / اخلاق 10 اسفند 1389 - 01 March 2011
يکی از واژگان كليدی قرآن و دستورات خداوند متعال در قرآن کریم، که در اشکال و قالب های گوناگون[1] برای بندگان بيان شده است، تقوا میباشد. اين سفارش در قرآن، سفارشی عام و فراگیر است که شامل تمام ادیان میشود همانطور که آمده است:
"و ما به کسانی که پيش از شما، کتاب آسمانی به آنها داده شده بود، سفارش کرديم، (همچنين) به شما (نيز) سفارش می کنيم که “اتقوالله” تقوای الهی پيشه کنيد."[2]
تقوی اسم مصدر از ماده وِقايه به معنای محافظت کردن نفس از آلوده شدن به گناه و آنچه میترسد بکار رفته است.[3] و در اصطلاح شرع تقوا عبارت است از: "حفظ نفس از گناه و از آنچه شایسته نیست انجام شود."[4] البته معنای اصطلاحی تقوا در سخن امام صادق(ع) خلاصه می شود که میفرمایند:
"... تقوا این است که خداوند در جایی که تو را فرمان داده است، غایب نبیند و در آن جا که تو را نهی کرده است حاضر نیابد."[5]
ضرورت تقوا و پرهیزکاری
در متون اسلامی، تقوا به عنوان یک هدف ارزشمند، مطرح شده است. "تقوا" در آیات و روایات عامل سعادت و رستگاری انسان و یکی از هدفهای نزول قرآن[6] معرفی شده و رعایت آن، مورد تأکید فراوان قرار گرفته است. و همچنین در اهمیت و ضرورت تقوا همین بس که بدون آن، اخلاق و ایمان مفهومی ندارد همان طور كه امیرمؤمنان(ع) فرمودند:
"پرهیزکاری پیشوای اخلاقیات است."[7] و "ایمان بدون تقوا سود نمی دهد."[8]
ویژگی های دیگر تقوا
ویژگی های دیگر تقوا که می توان اهمیت و ضرورت تقوا را استنباط، استخراج و تبیین نمود عبارتند از:
1 . ملاك كرامت آدمی
"... گرامیترین شما نزد خدا باتقوا ترین شماست."[9]
2 . معیار پذیرش اعمال: در دستگاه الهی، دو عنصر ارزشمند معیار قبولی اعمال قرار میگیرد كه عبارتند از اخلاص و تقوا. این دو اكسیر گرانبها با هر عملی همراه شوند آن را به درجه قبول میرسانند. و فقدان هر یك از آنها نیز، عمل را از درجه اعتبار ساقط میكند. گرچه از كمیّت قابل توجهی نیز برخوردار باشد. قرآن مجید، این نقش ارزنده تقوا را چنین بازگو میكند:
"... همانا خداوند (اعمال نیك و صالح را) تنها از باتقوایان می پذیرد."[10]
همچنین عنصر تقوا سبب ارزشمندی مضاعف عمل صالح میگردد و اگر عمل، كم و كوچك هم باشد، آن را بزرگ و فراوان میكند، امام متقیان، علی(ع) در این باره میفرمایند:
"هیچ عملی همراه با تقوا، اندك نیست، چگونه چیزی كه قبول میشود، كم شمرده شود؟"[11]
3 . مركب راهوار سعادت: ملاک رسیدن به نعمت های آخرت، تقوا میباشد. از دیدگاه اسلام، تقوای الهی، مركب راهواری است كه صاحب خویش را به سر منزل سعادت می رساند، امام سعادتمندان دنیا در این باره میفرماید:
"آگاه باشید، تقوا چونان مرکب های فرمانبرداری هستند که سواران خود را، عنان بر دست وارد بهشت جاویدان میکنند."[12]
4 . آثار ارزشمند: در لابه لای آیات شریف قرآن و روایات ائمه معصومین(ع)، فواید گرانقدری برای عنصر تقوا شمرده شده كه بر ارج و ارزش آن بسی افزوده است و نشان میدهد كه تقوا موتور متحرك خوبیها و سرچشمه فضایل انسانی و سجایای اخلاقی است.[13]
آثار تقوا و پرهیزکاری
در قرآن آثار زیادی برای تقوا ذکر شده است. مجموعه این آثار به خوبی نشان میدهد که انسان متقی هم در دنیا و هم در آخرت سعادتمند خواهد بود. این آثار را می توان به سه دسته زیر تقسیم کرد:
دسته اول، آثاری هستند که در دنیا نصیب متقین میشود، نظیر:
- بصیرت و تشخیص حق از باطل.
"اگر با تقوا بوديد خداوند توان فرق نهادن بين حق و باطل را نصيب شما مىكند."[14]
- زمینه ساز نزول رحمت و برکات الهی.
"هر کس که از خدا پروا کند، خدا برای او راه بیرون شدن (از مشکلات و تنگناها را) قرار میدهد. و او را از جایی که گمان نمیبرد روزی میدهد."[15]
"اگر مردم هر منطقه ايمان آورده تقوا بورزند، درهاى بركات آسمان و زمين را بر آنان مىگشاييم."[16]
- حفظ انسان از مکر دشمنان.
"و اگر صبر کنید و تقوا پیشه کنید، مکر و حیله آنان هیچ زیانی به شما نمیرساند."[17]
دسته دوم، آثاری هستند که در آخرت متقین از آنها بهرهمند میشوند از جمله:
- تکریم انسان در نزد خداوند.
"گرامیترین شما نزد خدا باتقواترین شماست."[18]
- قبولی اعمال نزد خداوند.
"جز اين نيست كه خداوند فقط اعمال اهل تقوا را مىپذيرد."[19]
- پاداش بزرگ اخروی.
"پيامبر خدا(ص) در جمعی فرمودند: يك خصلت است كه هر كس پايبند آن باشد دنيا و آخرت به فرمانش در آيند و به بهشت دست يابد. عرض شد: آن چيست اى رسول خدا؟ فرمودند: تقوا."[20]
- آمرزش گناهان و رستگاری.
"هر كه تقواى الهى پيشه سازد، گناهان او را بپوشد و بيامرزد."[21]
- برتری متقین بر کفار.
"زندگی (زودگذر) دنیا برای کافران آراسته شده و (به این سبب) مؤمنان را مسخره می کنند، در حالی که پرواپیشگان در روز قیامت (از هر جهت) برتر از آنان هستند."[22]
- نجات از عذاب الهی (آتش دوزخ).
"آن گاه کسانی را که پرهیزکار بوده اند میرهانیم، و ستمگران را به زانو در افتاده در دوزخ رها میکنیم."[23]
دسته سوم، آثاری است که هم در دنیا و هم در آخرت نصیب متقین میشود، مانند:
- بهرهمندى از هدايت قرآن.
"قرآن مايه هدايت پرهيزكاران است."[24]
- آسان شدن امور و نجات از سختی ها.
"هر که تقوا بورزد، خدا کار را بر او آسان میگرداند."[25]
مراتب تقوا
کنترل و محافظت نفس (تقوا) مراتبی دارد که از مرتبه ضعیف آغاز میشود و مرتبه به مرتبه قویتر میگردد. این مراتب با توجه به فرمایش امام صادق(ع)[26] عبارتند از:
1 . تقوای عام: تقوای عام آن است كه مؤمنین عادی از ترس عذاب جهنم، از محرمات الهی اجتناب كرده و كارهای حرام را انجام نمیدهند. در احادیث زیادی به این مرتبه از تقوا اشاره شده است و شاید بتوان گفت: غالب مواردی که واژه تقوا در کلمات معصومین(ع) آمده است از این مرتبه حکایت دارد. مانند تعابیر امیرالمومنین(ع) که فرمودند:
"متقی آن کسی است که از گناهان بپرهیزد."[27] ؛ "تقوا آن است که فرد از هر چه گناه است پرهیز نماید."[28] ؛ "با تقوا همیشه با عصمت همراه است."[29]
کنترل و محافظت نفس از تکرار گناه، کنترل و محافظت خود در برابر هر گناه، و کنترل و محافظت خود از بی تفاوتی نسبت به گناهان گذشته، و جبران و اصلاح آن، همگی از مصادیق این نوع مرتبه از تقوا هستند.
2 . تقوای خاص: "محافظت نفس از وقوع در موارد مشتبه (شبهه و اشکال دار)"
این نوع مرتبه از تقوای الهی آنست که علاوه بر ترک محرمات، شبهات نیز ترک شود. این مرتبه بالاتر از مرتبه قبل است و هر فردی به این مرتبه نمیرسد بلکه خواصی به این مرتبه ارتقاء پیدا میکنند.
در این مرتبه نیروی تقوا باعث میشود که نه تنها گناه از انسان صادر نشود بلکه از موارد شبهه نیز پرهیز کرده و راه احتیاط را برود.
منظور از موارد شبهه آن است که فرد حکم واقعی برایش روشن نیست و دوران امر را بین واجب و مستحب یا حرام و مکروه می بیند. متقی با اینکه می تواند اصل برائت جاری کند و بر اساس حکم ظاهر، عمل را در صورت اول مستحب دانسته و آن را ترک نماید و در صورت دوم عمل را مجاز دانسته و انجام دهد، ولی برای اینکه مبادا واقعا واجبی از او فوت شود و یا دامنش به عملی ناشایست آلوده گردد و یا احیانا با عدم احتیاط، جرئت بر مولی پیدا کند و به تدریج به گناه کشیده شود، احتیاط مینماید و در موارد شبهه بین واجب و مستحب عمل را انتخاب میکند و در موارد شبهه بین حرام و جواز، ترک را برمیگزیند.[30]
پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمودند:
"افراد متقی را متقی نامیدهاند؛ زیرا که آنها، آنچه را از نظر حکم ظاهری اشکال ندارد انجام دهند، ترک میکنند برای اینکه مبادا کم کم به موارد اشکال دار کشیده شوند."[31]
و امیرالمومنین علی(ع) نیز میفرمایند:
"تقوا است که انسان را از سقوط در دامن شبهات محافظت مینماید."[32]
3 . تقوای خاص الخاص: بالاترین مرتبه از تقوای الهی است که علاوه بر ترک موارد شبهه از اموری که انجام آن حلال و جایز است (مکروهات)، نیز پرهیز شود.
رسول اکرم(ص) میفرمایند:
"متقین کسانیاند که بخاطر ترس از گرفتار شدن در دام موارد شبهه ناک، حتی از آنچه اجتناب و پرهیز در آنها لازم نیست، خود را محافظت مینمایند."[33]
و در فرمایش دیگر از آن حضرت آمده است که:
"بنده به مراتب بالای تقوا نمیرسد تا آنکه از آنچه بدون اشکال است چشم بپوشد تا مبادا به آنچه اشکال دارد گرفتار آید."[34]
عوامل پیدایش و تقویت تقوا
تحقق و تقویت این هدف مقدس از راه های گوناگونی امكانپذیر است از جمله:
1 . انجام واجبات و ترک محرمات: قرآن مجید مىفرماید:
"این راه مستقیم من است. آن را پیروى کنید و از راه هاى دیگر تبعیت ننماید که شما را از راهتان متفرق مىسازد. این چیزى است که خداوند به آن سفارش مىکند تا به تقوا برسید."[35]
و همچنین پیامبر اسلام(ص) در این زمینه فرمودند:
"عابدترين مردم كسی است كه به فرايض دينی عمل كند، و با تقواترين اشخاص كسی است كه از تمام محرمات دوری گزيند."[36]
2 . ترک دنیا طلبى و چشم پوشی از مادیات: امام على(ع) در این زمینه مىفرمایند:
"سکونت تقوا در هر دلی که شیفته به دنیا است، حرام است."[37]
3 . محاسبه نفس: در وصیتى پیامبر اسلام(ص) به ابوذر در بیان این راه (نیل به تقوا) می فرماید:
"هرگز انسان از پارسایان محسوب نمى شود مگر آن که خودش را محاسبه کند، شدیدتر از محاسبه شریک از شریک خود، تا بداند از کجا طعام و آب و لباسش به دست آمده؛ آیا از حلال است یا از حرام."[38]
4 . کنترل زبان و اصلاح آن: امیر مومنان، على(ع) در این باره مىفرماید:
"به خدا قسم ! نمى بینم بندهاى به تقوا برسد مگر آن که زبانش را حفظ نماید."[39]
5 . توجه به حضور خدا در هستی: هر انسان مسلمانی وظيفه دارد كه خدا را همه جا حاضر و ناظر خود بداند. در اين صورت است كه از هرگونه خلاف و گناه مصون میماند. جوانی خدمت امام حسين(ع) شرفياب شد و عرض كرد:
"ای پسر پيامبر! من جوانی هستم كه در هنگام معصيت نمیتوانم خود را نگهدارم، چاره چيست؟" حضرت فرمودند:
"برو پنج چيز را در نظر بگير و هر گناهي را دلت خواست انجام ده! از روزی مقدر الهی استفاده نكن و هر گناهی كه خواستی بكن؛ از ولايت و عنايت الهی خارج شو و هر گناهی كه خواستی بكن؛ گناه را در جايی انجام ده، كه خدا تو را نبيند؛ در هنگام مرگ جواب ملكالموت را بده و بعد مرتكب گناه شو؛ در ورای اين عالم داخل جهنم نشو و هر گناهی بكن."
جوان مقداری فكر كرد، و راه خود را بازيافت، و گناهان را پشت سر گذاشت.[40]
از دیگر موارد تحقق و تقویت این هدف مقدس عبارتند از: ایمان به خدا، دقت در فوائد و منافع تقوا، همنشینی با پرهیزکاران، آشنایی با سیره اولیاء خدا، دوری از مکانهای آلوده، پرهیز از افراد آلوده دل، تاثیر نگرفتن از شرائط بد زمانه، تربیت صحیح و محیط سالم خانواده، مطالعه خطبه متقین و تلاش در بدست آوردن صفات متقین.[41]
موانع تقوا
دنیاپرستی، غفلت و فراموشی خدا و خود، گناه و شهوت پرستی، خصومت با دیگران، خیانت، کنترل نکردن زبان و عدم قناعت از جمله موانعی است که در مورد تقوا ذکر شده است.
[1] لفظ تقوا و مشتقات آن در قرآن کریم 242 بار آمده است. (برای آگاهی بیشتر ر.ک: عبدالباقی، محمد فؤاد؛ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، تهران، انتشارات اسلامی، تابستان 74، چاپ دوم، ص 866 – 869 .)
[2] نساء ؛ 131
[3] الوِقايه: حفظ الشئ مما يؤذيه و يضره . . . والتقوی جعل النفس في وقايه مما يخاف.
[4] راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات، تهران، الحوراء، تابستان 81، چاپ چهارم، ص 881، ماده وقی
[5] مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار، بیروت، الوفاء، 1403 ه ق، چاپ دوم، ج 67، ص 285
[6] ر.ک: طه ؛ 113، اعراف ؛ 59 ، زمر ؛ 28 - 29
[7] مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج 67، ص 284
[8] آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ غررالحکم و دررالکلم، سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1377، چاپ اول، ج 2، ص 571
[9] حجرات ؛ 13
[10] مائده ؛ 27
[11] نهجالبلاغه؛ حكمت 95
[12] نهجالبلاغه؛ خطبه 16
[13] الهامی نیا، علی اصغر؛ اصول اخلاق اسلامی، تهران، سپهر اندیشه، 1383، چاپ اول، ص 25
[14] انفال ؛ 29
[15] طلاق ؛ 2 - 3
[16] اعراف ؛ 96
[17] ال عمران ؛ 120
[18] حجرات ؛ 13
[19] مائده ؛ 27
[20] محمدی ری شهری، محمد؛ منتخب میزان الحکمه، حمید رضا شیخی، تلخیص سید حمید حسینی، قم، دارالحدیث، 1383، چاپ دوم، ص 604، ح 6662
[21] طلاق ؛ 5
[22] بقره ؛ 212
[23] مریم ؛ 72
[24] بقره ؛ 2
[25] طلاق ؛ 4
[26] "التقوی علی ثلاثة اوجه: تقوی بالله فی الله وهو ترك الحلال فضلا عنِ الشبهة، وهو تقوی خاص الخاص؛ وتقوی من الله تَعالی وهو ترك الشبهات فضلاً عن الحرام، وهو تقوی الخاص؛ وتقوی من خوف النَّارِ والعقاب وهو ترك الحرام، وهو تقوی العام... ."
مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار، تهران، المکتبة الاسلامیه، 1386 ه ق، ج 70، ص 295
[27] آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ پیشین، ص 558
[28] همان، ص 559
[29] همان، ص 565
[30] بر گرفته از: فقیهی، علی نقی؛ تقوا و آثار تربیتی آن، ماهنامه تربیت، آبان 1365، شماره 12، ص 22 - 28
[31] طبرسی، ابی علی الفضل بن الحسن؛ مجمع البیان، بیروت، اعلمی، 1415 ه ق، چاپ اول، ج 1، ص 83
[32] نهج البلاغه؛ خطبه 16
[33] محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، حمید رضا شیخی، قم، دارالحدیث، پاییز 79، چاپ دوم، ج 14، ص 7014، ح 22449
[34] همان، ح 22448
[35] انعام ؛ 153
[36] حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج 11، ص 195
[37] آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ پیشین، ص 565
[38] علامه هندی، علاءالدین علی المتقی بن حسام الدین؛ کنز العمال، بیروت، موسسة الرساله، 1405 ه ق، چاپ پنجم، ج 3، ص 698، ح 8501
[39] نهج البلاغه؛ خطبه 176
[40] مجلسی، محمد باقر؛ المکتبة الاسلامیه، پیشین، ج 78، ص 126
[41] نیلی پور، مهدی؛ بهشت اخلاق، قم، موسسه ولی عصر (عج)، زمستان 85، چاپ دوم، ج 2، ص 472
منبع : پژوهه