استقامت و پايداري

این واژه از ماده (ق و م) گرفته ­شده و معنايش طلب قيام از هر چيز است.به عبارت ديگر استدعاى ظاهر شدن تمامى آثار و منافع از هر چيز است. بنابراين، معناى استقامت طريق اين است كه راه، متصف به صفتی باشد كه غرض از راه همان وصف است و آن كوتاهترين خط ميان ما و هدف ما باشد و ما را دچار ترديد نسازد و به بيراهه نيندازد.همچنين استقامت آدمى در يك كار اين است كه از نفس خود بخواهد كه در باره آن امر قيام نموده آن را اصلاح كند، بطورى كه ديگر فساد و نقص به آن راه نيابد و به حد كمال و تماميت خود برسد.[1]

راه اهل استقامت، صراط مستقیم است که خداوند بهترین بندگانش را به آن صفت شناسانده است:

«ما را به راه راست هدایت کن، راه کسانی که آنان را مشمول نعمت خود ساختی.»[2]

از این رو پیامبران، صدیقان، شهیدان و صالحان که بندگان نعمت یافته خدایند، اهل استقامت هستند و هر کس پیرو خدا و رسول او باشد، با آنان همراه می­گردد و از استقامت­کنندگان به شمار می­آید.[3]

درسوره نساء اینچنین آمده است که:

«و آنان را به راه راست، هدایت می­کردیم و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند،(در روز رستاخیز) همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده؛ از پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان، و آنها رفیق­های خوبی هستند.»[4]

کمال برای هر انسانی، اعتدال و میانه­روی در همه صفات باطنی و ظاهری است و نیز در کارهای او؛ خواه مربوط به شخص او بوده یا کاری گروهی باشد و همچنین سعادت و رستگاری جز با پایداری و استقامت در راه کمال حاصل نمی­شود.[5]

رسیدن به پایداری به اموری است که در ذیل بدان اشاره می­شود:

1-   همراهی علم و عمل: اینکه علم و عمل را با هم دارا باشد و به یکی از آن دو اکتفا نکند.

2-  حفظ تعادل سیرت و صورت در کارها: در کارها و اعمال خود میان حفظ ظاهر و باطن اعتدال را رعایت کند، نه اینکه در باطن پلید و ناپاک و در ظاهر نیکو جلوه کند، همچون شخص زشتی که با لباس زیبا عیب خود را پنهان می­کند و نه اینکه در باطن گوهری باشد که ظاهرش آلوده به کثافات است، بنابراین سزاوار است ظاهر او آینه باطن باشد تا خوبی­های او را نمودار کند.

3-   استمداد از علوم عقلی و نقلی و جمع میان آن دو: در علوم نیز بین علوم عقلی و نقلی جمع کند و از هر دوی آنها بهره ببرد و همچون کسانی نباشد که یا فقط بر ظواهر آیات محدود شده و از حقایق آنها چیزی نمی­شناسند، و یا آنان که از آنچه حامل وحی و فرقان آورده، غفلت و بر عقل خود اکتفا کرده­اند.

4-  تعصب نورزیدن بر نظرات حکماء: در علوم عقلی نیز تعصب نورزد و بی­دلیل بر نظر یکی از حکما جمود نداشته باشد، بین حکمت، کلام و عرفان میانه­رو بوده و استدلال، برهان و پاکسازی نفس به وسیله عبادت را با هم انجام دهد.[6]

5- ایمان: ایمان درخت مردی و مردانگی را آبیاری می­کند و انسان را به جمیع فضایل آراسته می­سازد، از نظر امام صادق(ع) ایمان همیشه با استقامت همراه است کسی که ایمان دارد استقامت نیز دارد.[7]

امام صادق(ع) می­فرمایند:

«کسی که ایمان دارد از آهن سخت، محکم­تر و پایداریش بیشتر است، آهن هنگامی که داخل آتش می­شود، تغییر می­کند ولی مؤمن اگر کشته شود آن­گاه زنده شود و باز، کشته گردد ایمانش پابرجا و دلش استوار و تغییر نا­پذیر است.»[8]

6- میانه­روی در حرکت به سوی هدف:راه دیگر به دست آوردن استقامت، این است که انسان به سوی مقصود، به طور اعتدال قدم برداشته و تند­روی نکند، استقامت پیوسته با کندی و آرامی همراه است؛ چراکه استحکام و سرعت با یکدیگر تناسب معکوس دارند، هرچه قدم سریعتر برداشته شود استحکام عمل ضعیف­تر می­شود.[9]

امام صادق(ع) می­فرمایند:

«شتاب همیشه با پشیمانی همراه است.»[10]

7-   تلقین نفس: تلقین به نفس یکی از وسایل پیداکردن استقامت است.[11]

8-   زنده­بودن قلب: همانا پیمودن مسیر الهی با قلبی که در آن نور الهی جای نداشته و از حیات معنوی بهره­ای ندارد، امکان­پذیر نمی­باشد و در صورتی می­توان به این مطلوب نایل شد که صاحب قلبی با حیات معنوی بود.

امام صادق(ع) می­فرمایند:

«با زنده بودن و حیات قلب استقامت حاصل می­شود.»[12]

9-   استفاده از عقل: از آنجاکه مدرکات آدمی و آن قوه­ای را که در خود سراغ دارد و به وسیله آن خیر و شر و حق و باطل را تشخیص می­دهد، عقل نامیده شده است و از طرفی استقامت در راه دین هم مداومت بر تمییز بین حق و باطل است به طوری که انسان در زندگی همیشه از آن دو یکی را بر­می­گزیند و انتخاب همیشگی حق، همان استقامت در راه حق و ثمره عقل است.

امام علی(ع) می­فرمایند:

«استقامت ثمره عقل است»[13]

­­

هر گاه انسان در کارهایش استقامت کرده و آن حالت اعتدال را رعایت کند، آثار ارزنده­ای را به دنبال خواهد داشت.برخی از آثار استقامت عبارت­اند از:

1-   کرامت نفس: انسان در اثر استقامت در هر کاری به مقصود نهایی آن خواهد رسید و همین امر باعث می­شود که انسان در این راه هرگز احساس حقارت و خواری نکند.

امام علی(ع) در این باره می­فرمایند:

«بر تو باد(پیمودن) راه استقامت که همانا آن(استقامت­ورزی) موجب کرامت تو می­شود.» [14]

­­

2-   سلامت جسمی و قلبی: استقامت و پایداری در دین، ضامن سلامتی آدمی در جسم و قلبش است و اما بیشتر گرفتاری­ها و بیماری­هایی که مردم دارند به جهت پایدار نبودن آنها در دین است.

امام علی(ع) در این رابطه می­فرمایند:

«هر کس طالب سلامتی است، استقامت را بر خود ملزم کند.»[15]

3-   آینده­ نیکو: انسانهایی که در دنیا، در راه خدا استقامت داشته باشند، در هنگام مرگ فرشتگان به استقبال ایشان می­آیند و به آنان دلگرمی می­دهند که از عذاب الهی ترسی نداشته باشند؛ چون گناهانشان آمرزیده و عذاب از ایشان برداشته شده است.[16]

خدای سبحان در قرآن می­فرماید:

«به یقین کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداوند یگانه است» سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می­شوند که نترسید و غمگین مباشید و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است.»[17]

4-   فزونی برکات الهی: خدای سبحان در این باره چنین می­فرماید:

«و اینکه اگر آنها (جن و انس) در راه (ایمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان می­کنیم.»[18]

در این آیه بسیاری آب، مثلی است که توسعه در رزق را می­رساند؛ بدین معنا که اگر همه انسان­ها در تسلیم خدا بودن، استقامت ورزند، از برکت و روزی فراوان بهره­مند می­شوند.[19]

1- پايدارى در راه خدا:پايدارى و استقامت بر اين عقيده كه خداى تعالى، پروردگار عالم است، عبارت است از پذيرفتن احكام خدا و اطاعت از فرمان حضرت بارى تعالى؛ پس اگر بعضى از فرمان هاى حق را گردن نهد و بعضى را نپذيرد، پايدارى نكرده و عمل بر طبق اقرار خود ننموده است؛ مثلا اگر نبوت را انكار بنمايد، پايدارى براقرار خويش ننموده و نيز چنين است اگر پيامبر را بپذيرد و وصى آن حضرت را نپذيرد، و هم­چنين بايد تمام ائمه طاهرين را قبول كند، هر كدام را نپذيرفت، استقامت بر گفته خود نكرده است.[20]

امام صادق(ع) در تفسیر استقامت در آیه شریفه (فصلت آیه30) می­فرمایند:

«به امامت هر يك از ائمه(ع) يكى بعد از ديگرى معتقد باشد و فرمان ايشان را گردن نهد.»[21]

2-   پایداری در عهد و پیمان: یکی از موارد استقامت و پایداری، وفادار بودن به عهد و پیمانی است که انسان می­بندد.

خدای سبحان در مورد وفای به عهد می­فرماید:

«ای کسانی که ایمان آورده­اید؛ به پیمان­ها (وقراردادها) وفا کنید.»[22]

ريشه اين مطلب اين است كه بشر در زندگيش هرگز بى­نياز از عهد و وفاى به عهد نيست، نه فرد انسان از آن بى نياز است و نه مجتمع انسان و اگر در زندگى اجتماعى بشر كه خاص بشر است دقت کنیم، خواهيم ديد كه تمامى مزايايى كه از زندگى اجتماعى خود استفاده مى‏كنيم و همه حقوق زندگى اجتماعى ما كه با تأمين آن حقوق آرامش مى‏يابيم، بر اساس عقد اجتماعى عمومى و عقدهاى فرعى و جزئى مترتب بر آن عهدهاى عمومى استوار است.بنابراین اگر به خود اجازه دهيم كه اين پيمانهاى عملى را بشكنيم، اولين چيزى را كه شكسته‏ايم عدالت اجتماعى خودمان است كه ركن جامعه ما است.[23]

3-   استقامت در تهذيب نفس: هر كسى به حسب محبت فطرى كه به خود دارد خواهان آن است كه مهذب، يعنى پيراسته از صفات رذيله و آراسته به صفات حسنه باشد ولى در اين فكر، استقامت ندارد؛ به اين معنا كه هيچ وقت اين فكر را به مرحله عمل نمى آورد يا اگر آن را به عمل نزديك نمود به كوچك­ترين مانع كه برخورد كند از آن دست برداشته و به همان حالت اوليه يا دو قدم عقب­تر برمى­گردد.فقط اشخاص معدودى هستند كه مى­توانند با پایداری زنجيرهاى موانع را بشكنند و خود را مهذب كنند.[24]

4-   استقامت در تنگ دستى: این استقامت سه مرحله دارد:

مرحله نخست: تسلیم رضای خدا بودن، ناشکری نکردن و زبان اعتراض بر حضرت حق نگشودن است. هر مسلمانی می­تواند به درجه­ای برسد که در منتهای فقر و بدبختی، دلش از خدای خود خشنود باشد و بر نعمت­های دیگر حضرت پروردگار سپاس­گزار و به رحمتش امیدوار باشد.[25]

مرحله دوم: انسان در اثر فقر دست از ایمان و عقیده خود برندارد بلکه با همان تنگدستی زندگی کند و از راه حق منحرف نشود.[26]

مرحله سوم: نبرد با فقر است که باید با کوشش هر چه تمام­تر، فقر را برطرف ساخت.[27]

5- استقامت در راه دانش: در راه تحصیل دانش، خارهای بسیار و رنج­های فراوانی است و کسانی که در این راه قدم برمی­دارند به ناچار دچار آن خواهند شد، استقامت در این راه آن است که چنین موانعی، هر چند که بزرگ مؤثر هم باشند، نباید محصل و دانشجو را از هدف خود باز دارند.[28]

---