توبه نصوح

اما با تأمّل در کلام ابن فارس، به دست می‌آید که در اصل معنای «توب» مطلق رجوع کردن است.[4]  کلام مصطفوی نیز دلالت دارد بر اینکه معنای اولیه‌ی توبه، رجوع کردن است و این رجوع کردن، هم درباره‌ی خداست و هم درباره‌ی انسان؛[5] البته منشأ رجوع متفاوت است. منشأ رجوع خدا به بنده، رحمت و مهربانی و منشأ رجوع بنده به خدا، گناه و غفلت می‌باشد.

در اصطلاح توبه، عبارت است از پشیمانی بر معصیتی که از آدمی سرزده و عزم بر ترک آن در آینده دارد.[6]

در مورد توبه نصوح گفته شده است: "پشیمانی قلبی و عذرخواهی با زبان و تصمیم جدی و مداوم بر ترک گناه"[7]

در قرآن کریم بیش از 80 بار سخن از توبه و بازگشت به سوی خدا و قبولی توبه به میان آمده است. توبه در قرآن هم به بنده نسبت داده شده و هم به خدا و هم به هر دو معنا بسیار آمده است. از آن جمله آیه‌ی شریفه‌ ذیل است:

«و هرگاه آنانکه به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند بگو سلام بر شما! پروردگار رحمت را بر خود قرض کرده؛ هر کس از شما کار بدی از روی نادانی کند، سپس توبه و اصلاح (و جبران) نماید، (مشمول رحمت خدا می‌شود؛ چرا که) او آمرزنده‌ی مهربان است.»[8]

«و من هرکه را توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، سپس هدایت شود، می‌آمرزم».[9]

«آیا به سوی خدا بازنمی­گردند و از او طلب آمرزش نمی­کنند؟ (درحالی که) خداوند آمرزنده مهربان است».[10]

در این آیه با استفهام انکاری که بیانگر تاکید است، خداوند انسان‌ها را به سوی توبه و استغفار دعوت می‌نماید و با ذکر دو صفت غفور و رحیم بودنش، عواطف آن‌ها را تحریک می‌نماید، تا شاید به سوی توبه و استغفار دعوت و با آب استغفار، گناهانشان را بشویند و در پرتو توبه بر کمالات و فضائل انسانی خود بیفزاید.[11] و آیه‌ی «ای کسانیکه ایمان آورده‌اید به سوی خدا توبه کنید، تو برای خالص...»[12]

مفسران توبه‌ی نصوح را توبه‌ای که صاحبش را از برگشت به طرف گناه باز دارد و یا توبه‌ای که بنده را برای رجوع از گناه خالص سازد و در نتیجه،‌ دیگر به آن عملی که از آن توبه کرده، برنگردد، تفسیر کرده‌اند.[13]

در تمام آیات فوق، توبه (تاب) به بنده نسبت داده شده است که به معنای بازگشت بنده از گناهانش به طرف خدای متعال می‌باشد.[14]

در آیه دیگری می­فرماید:

«پذیرش توبه از سوی خدا، تنها برای کسانی است که کار بد را از روی جهالت انجام می‌دهند، سپس به زودی توبه می‌کنند و ...»[15]

و یا آیه‌ی «و گروهی دیگر به گناهان خود اعتراف کرده‌اند، و کار خوب و بد را به هم آمیخته‌اند، امید می‌رود که خداوند توبه‌ی آن‌ها را بپذیرد، به یقین، خداوند آمرزنده و مهربان است.»[16]

در آیات فوق توبه به خداوند نسبت داده شده است؛ یعنی رحمت خداوند که در اثر گناه بنده از او سلب شده بود بار دیگر شامل او خواهد شد.

با بررسی روایات معصومین(علیهم السلام) با مطالب مختلفی در مورد توبه نصوح مواجه می­شویم که در اینجا به چند نمونه اشاره می­شود:

امام صادق(ع) فرمود: زمانیکه بنده‌ای توبه‌ی نصوحانه کند، خداوند دوستش می‌دارد، سپس برایش می‌پوشاند. مردی پرسید: چگونه می‌پوشاند؟ فرمود: آن را، بر دو فرشته که می‌نویسند می­پوشاند، و به اعضایش، و زمینی که در آن گناه کرده، وحی می‌فرستد: گناهان او را بپوشانید، پس خدای -عزوجل- را در حالی ملاقات می‌کند که چیزی نیست که برایش شهادت گناه دهد.[17]

-    امام صادق(ع) در تفسیر واژه‌ی «نصوح» فرمود: آن گناهی است که هرگز به آن باز نگردد.[18]

-    امام هادی(ع) در معنی نصوح فرمود: توبه‌ی نصوح، آن است که باطن انسان مانند ظاهر، و بهتر از ظاهر باشد.[19]

-    امام علی (ع) در معنی نصوح فرمود: پشیمانی قلبی و عذرخواهی با زبان، و تصمیم جدی و مداوم بر ترک گناه.[20]

در هر توبه‌ای ابتدا لطف شامل بنده‌ی گنهکار شده و او را متنبه می‌کند و به زشتی کارهایش آگاه می‌سازد. آنگاه بنده بر اثر این تنبیه و بیداری به سوی خدای سبحان بازگشته و از تقصیر خویش توبه می‌کند. سپس دوباره خداوند سبحان عنایتش را شامل بنده‌ی تائب قرار می‌دهد و توبه‌اش را می‌پذیرد. پس هر توبه انسان همراه با دو توبه خداوند سبحان به سوی بنده‌اش می‌باشد. بر این اساس، حقیقت توبه که به معنای بازگشت در رجوع است دارای سه مرحله است:

الف) توبه‌ای از خداوند بر بنده که سبب بیداری بنده از زشتی و گناه می‌گردد.

ب) توبه‌ای از بنده به سوی خدا که در اظهار ندامت و پشیمانی او از گناه تجلی می‌یابد.

ج) توبه‌ای از خدای سبحان به سوی بنده که او را به درگاه خویش راه داده و توبه‌اش را می‌پذیرد.[21]

شخصی برای خودنمایی در محضر حضرت علی(ع) گفت: استغفروالله. حضرت به او فرمود: مادرت به عزایت بنشیند. آیا می‌دانی استغفار از چه درجه­ا‌ی بالایی برخوردار است؟ سپس فرمود: استغفار و توبه دارای شش پایه است:

1-  پشیمانی از گناهان قبل.  2- تصمیم بر ترک گناه. 3- ادای حق مردم. 4- ادای حق‌الله. 5- ذوب شدن گوشت بدن که از غذای حرام روئیده شده با حزن و اندوه. 6- بدن انسان درد اطاعت خدا را بچشد همانگونه که شیرینی نگاه را می‌چشد. در این هنگام بگو: استغفروالله.[22]

توبه و قبولی آن از نعمت‌ها و مواهب کم نظیر الهی است و دارای آثار نتایج درخشانی است. توبه‌ی خالص و حقیقی آنچنان انسان گنهکار را دگرگون می‌کند که گویی اصلاً گناه نکرده است. چنانکه امام باقر (ع) فرمود: «توبه کننده از گناه مانند آن است که گناهی نکرده است.»[23]

توبه‌ی حقیقی موجب پرده پوشی و نابودی آثار گناه می‌گردد، امام صادق(ع) فرمود: بطوریکه وقتی توبه کننده با خدا ملاقات کند، هیچ چیزی نیست که در پیشگاه خدا گواهی دهد که او چیزی از گناه را انجام داده است.[24]

از آیه‌ی 8 سوره تحریم که در آن امر شده توبه‌ی نصوح کنید، به پنج ثمره و نتیجه‌ی توبه‌ی حقیقی اشاره شده که عبارتند از:

1-    بخشودگی گناهان

2-    ورود در بهشت پر نعمت الهی

3-    عدم رسوائی در قیامت

4-  نور ایمان و عمل، در قیامت به سراغ توبه کنندگان آمده و پیشاپیش آن‌ها حرکت نموده و ایشان را به سوی بهشت هدایت می‌کند.

5-    توجه آن‌ها به خدا بیشتر می‌گردد و تقاضای تکمیل نور و آمرزش کامل گناه خود می‌کنند.[25]

بطور خلاصه، توبه‌ی حقیقی آنچنان انسان را محبوب خدا می‌کند که خداوند بسیار نسبت به او شادمان است و او را به عنوان دوست خود، برمی‌گزیند. چنانچه امام کاظم(ع) فرمود: «دوست‌ترین بندگان نزد خدا، آن‌هایی هستند که در فتنه (گناه) واقع شوند و بسیار توبه کنند.»[26]

در روایت دیگری از امام معصوم(ع) نقل شده که خداوند به توبه‌کنندگان، سه موهبت عطا کرده که اگر یکی از آن‌ها را به اهل آسمان‌ها و زمین می‌داد، همه‌ی آن‌ها نجات می‌یافتند:

1-     بشارت به آن‌ها که خداوند آن‌ها را دوست دارد (بقره/222) و کسی را که خدا او را دوست بدارد، او را عذاب نمی‌کند.

2-  حاملین عرش خدا و راه یافتگان در جوار عرش کبریائی، برای توبه کنندگان طلب آمرزش می‌کنند و ملاقات عالی را برای آن‌ها آرزو می‌نمایند. (مومن/7-8-9)

3-  گناهان توبه کنندگان به حسنات و پاداش‌ها، تبدیل می‌گردد و خداوند به آن‌ها نوید رحمت و امن داده است. (فرقان/68 تا 70).

گنهکار در صورتیکه فرصت توبه داشته باشد و توبه را همراه با شرایط آن به جا آورد، بدون تردید توبه‌اش مورد پذیرش حق است، ولی اگر فرصت توبه را از دست دهد تا مرگش فرا رسد، آنگاه از گذشته توبه کند یا توبه‌ای منهای شرایط معین شده انجام دهد یا پس از ایمان کافر گردد، البته توبه‌اش مورد پذیرش نخواهد بود.[27]

خداوند در آیه‌ی 18 سوره نساء می­فرماید: «ولی توبه‌ی کسانیکه کارهای بد را انجام می‌دهند، تا هنگامیکه مرگ یکی از آن‌ها فرا می‌رسد می‌گوید: الان توبه کردم، پذیرفته نیست و نه کسانیکه در حال کفر از دنیا می‌روند؛ اینها کسانی هستند که عذاب دردناکی برایشان فراهم کرده‌ایم».

و در آیه‌ی90سوره آل‌عمران همین مطلب را بیان می‌فرماید:

«کسانیکه پس از ایمان آوردن، کافر شدند و سپس بر کفر خود» افزودند، هیچگاه توبه‌ی آنان، (که از روی ناچاری یا در آستانه‌ی مرگ صورت می‌گیرد) پذیرفته نمی‌شود و آن‌ها گمراهان (واقعی‌)اند»

---