بخل

ماده بخل در مقابل جود و سخاوت است و در لغت به معنای امساک و نگهداشتن اموالی است که نگهداری آنها سزاوار نیست.[1]

بخل یکی از رذائل اخلاقی است که انسان را از خرج کردن آنچه در تحت اختیار اوست، منع می­کند؛ خواه از حقوق الهی باشد، مانند: زکات، خمس و یا از حقوق خلقی، مانند: نفقه­های واجب، دیونی که وقت پرداخت آنها رسیده و یا از امور با­فضیلت، مانند: صدقه، انفاق برای عیال و خویشان و همسایگان.

بخل­ورزی و پرهیز از انفاق از صفات بسیار نا­پسندی است که در قرآن و روایات به شدت مورد نکوهش قرار گرفته است.

1-بخل از صفات کافران است:

«آنها کسانی هستند که بخل می­ورزند و مردم را به بخل دعوت می­کنند و آنچه را خداوند از فضل و(رحمت) خود به آنها داده، کتمان می­نمایند.(این عمل، در حقیقت از کفرشان سرچشمه گرفته) و ما برای کافران، عذاب خوار کننده­ای آماده کرده­ایم.»[2]

2-بخل مایه خسارت خود انسان است:

«آری، شما همان گروهی هستیدکه برای انفاق در راه خدا دعوت می­شوید، بعضی از شما بخل می­ورزند و هر کس بخل ورزد، نسبت به خود بخل کرده است و خداوند بی­نیاز است و شما همه نیازمندید.»[3]

انسان­های بخیل به خود بخل می­ورزند؛ چراکه از همان فقری که از آن می­ترسند به واسطه بخل زود­تر مبتلا می­شوند و در حالی که ثروت زیادی دارند نه غذای خوب می­خورند و نه لباس خوب می­پوشند و نه وسایل خوب برای زندگی خویش فراهم می­کنند، این همان بخل­ورزی به خویشتن است.[4]

3-بخل، طوقی بر گردن بخیل در قیامت:

«کسانی که بخل می­ورزند و آنچه را خدا از فضل خویش به آنها داده، انفاق نمی­کنند، گمان نکنند این کار به سود آنها است، بلکه برای آنها شر است؛ بزودی در روز قیامت، آنچه نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقی به گردنشان می­افکنند.»[5]

همانا اگر حرص­ورزی و جمع_­­آوری مال دنیا از حد خود تجاوز کند، همانند طوق آتشینی خواهد بود که نه تنها در آخرت، در همین دنیا نیز شراره­های آن را از آه و سوز گرسنگان و نیازمندان می­توان مشاهده نمود.

4-قرار گرفتن در سختی­ها:

«اما کسی که بخل ورزد و از این راه بی­نیازی طلبد و پاداش نیک (الهی) را انکار کند، بزودی او را در مسیر دشواری­ها قرار می­دهیم.»[6]

5-افساری برای کارهای زشت: صفت بخل همچون افساری است که انسان را به سوی اعمال زشت و ناپسند می­کشاند. به عنوان مثال انگیزه اصلی تبهکاری و فحشای قوم لوط، بخل و تنگ چشمی آنان بوده است.[7]

حضرت علی(ع) می­فرماید:

«بخل در­بردارنده بدیهای هر عیبی است و افساری است که(بخیل) به وسیله آن به سوی هر بدی کشانده می­شود.»[8]

6-از بین رفتن آبرو: شخص بخیل از آنجا که آبرو و اعتبار در نزد مردم را، زیادی مال و ثروت می­داند با بخل­ورزی سعی در جمع­کردن مال می­کند، تا آبرویش حفظ شود، غافل از اینکه با این کار آبرویش را بر باد می­دهد.

حضرت علی(ع) می­فرمایند:

«بخیل آبروی خود را بیشتر از آنکه حفظ کند، از بین می­برد.»[9]

7-نداشتن دوست و رفیق:در دوستی و رفاقت، گذشتن از مال و کمک کردن در مواقع نیاز، لازم است و بخیل این خصلت را ندارد، پس دوستی هم نخواهد داشت.

امام علی(ع)می­فرماید:

«بخیل هیچ دوستی ندارد.»[10]

8-بدبینی نسبت به پروردگار: شخص بخیل از آنجا که به رزق­رسانی و اعطای پروردگار خود یقین ندارد، احسان و بذل به نیازمندان را، کم­شدن مالش می­پندارد.

امام صادق(ع) می­فرماید:

«از بخل­ورزی انسان بخیل همین کافی است که نسبت به پروردگارش بدبین است.»[11]

1-خودخواهی:گاهی انسان در فکر و تلاش برای خودش است اما نه فقط به اندازه­ای که بخواهد زندگی کند، بلکه هدفش بیشتر جمع کردن است. به عنوان مثال کبوتری که دانه جمع می­کند برای اینکه سیر شود، امری طبیعی است و اگر بشر در این حد باشد عادی است ولی یک وقت انسان گرفتار حرص و آز می­شود اینجا دیگر صحبت این نیست که می­خواهد برای زندگی خود فعالیت کند بلکه فقط برای اینکه جمع کند، تلاش می­کند، چنین آدمی در جایی که می­خواهد ببخشد یا احسان کند، دچار بخل می­شود،که یک بیماری روانی است.[12]

2-مال دوستی همراه با آرزوی دراز:این افراد با این خصوصیات فقط به کسب مال و ثروت و حفظ آن می­اندیشند، از این رو دچار بخل می­شوند.[13]

انواع بخل[14]

1-بخل در واجبات مانند: زکات، خمس، حقوق واجب مثل نفقه، صرف مال در حج واجب.

امام علی(ع) می­فرماید:

«بخل و امساک از اموالی که خدای سبحان، اعطای آنها را واجب کرده، از قبیح­ترین بخل­ها است.»[15]

2-بخل در انفاقات:از قبیل دستگیری فقراء، کمک به بیچارگان، صله ارحام، ساختن مساجد و مدارس، صرف مال در اقامه عزاء ابی عبدالله(ع) و کمک به اهل علم.

3-امساک از امور ممدوحه: مانند توسعه بر عیال وحفظ آبروی خود و بستگان.

بهانه­تراشی و عذر آوردن بیش از اندازه در یاری رساندن به دیگران، نشانه­ای است که انسان از وجود صفت بخل در درونش آگاه شود.

امام علی(ع) می­فرمایند:

«زیادی بهانه تراشی و عذر آوری نشانه بخل است.»[16]

1-دوری از خداوند: بخیل کسی است که خود را از خدا و خلق گسسته و با شیطان، نفس اماره و اموال ذخیره خود، مأنوس گردیده است.

به فرموده امام رضا(ع):

«بخیل از خدا و مردم دور بوده و به آتش دوزخ نزدیک است.»[17]

2-مشورت نکردن با بخیل: پیامبر اسلام(ص)در سخن حکیمانه­ای حضرت علی(ع)را از مشورت کردن با شخص بخیل نهی فرموده­اند و سبب آن را چنین بیان کردند که:

«هیچ­گاه با بخیل مشورت نکن؛ زیرا تو را از هدفت باز می­دارد.»[18]

3-نداشتن لیاقت برای رهبری:بخیل از آنجا که علاقه زیادی به ثروت­اندوزی دارد، نمی­تواند مسئولیت رهبری مسلمانان را بر عهده بگیرد؛ زیرا بر بیت­المال طمع می­کند.

امیرمؤمنان(ع) فلسفه آن را چنین بیان می­کنند:

«هرگز روا نیست که انسان بخیل بر ناموس، جان، مال، احکام و قوانین و پیشوایی مسلمانان گمارده شود؛ زیرا بر اموال آنان حرص و ولع می­کند.»[19]

4-آسایش نداشتن:با توجه به اینکه بخیل به پروردگارش بی­اعتماد و بدبین بوده و نسبت به اموال خود وابستگی دارد، همیشه در نگرانی به سر می­برد که مبادا آنها را از دست بدهد و این امر آرامش روحی را از او می­گیرد.

امام صادق(ع) می­فرمایند:

«برای بخیل راحتی و آسایشی نیست.»[20]

انسان خردمند، بخوبی درمی­یابد که بخل، یک بیماری خطرناک روحی است و زندگی دنیا و آخرت را به تباهی می­کشد، از این رو ، درمان آن لازم است؛ بهترین نوع درمان هم آگاه شدن از وخامت و ناهنجاری بخل است.

بنابراین هر کس خواستار علاج بخل باشد، شایسته است در متون دینی که در نکوهش بخل وارد شده، تأمل بسیار کند و آنچه که خداوند به عنوان عذاب برای بخیلان یاد نموده، زیاد درنگ کند.در صورتی که مرض بخل مزمن باشد، از جمله راه­های درمان آن این خواهد بود که خود را به نیک­نامی و شهرت به سخاوتمندی فریب دهد و حتی از روی ریا بخشش کند تا نفسش را به طمع شهرت به صفت سخاوت ترغیب و منقاد سازد.[21]

اکسیر محبت نیز می­تواند صفت رذیله بخل را که ناشی از خودخواهی، سردی و بی­حرارتی است، درمان کند.[22]

---