ذكر

ذکر در لغت به معنای یاد کردن، گفتن، بیان کردن، به زبان جاری کردن که مقابل صمت (سکوت) است[1]و در اصطلاح خارج شدن انسان از غفلت و فراموشی یاد خدا به سبب گفتار و اعمال مخصوص گفته می­شود.

ذکر غذای روح است و روح انسان را صیقل می­دهد و نه تنها منافات با زندگی روزمره انسان ندارد بلکه یک ضرورت جدا­نشدنی می­باشد.

فضیلت یاد خدا:

یاد خدا باعث می­شود دل انسان صفا پیدا کند و موجب تصفیه روح و خالص گشتن او از رذائل و آزادی انسان از قید اسارت نفس شود. یاد خدا برای انسان آرامش به ارمغان می آورد:

«آگاه باشید با یاد خدا دلها آرامش می یابد»[2]

پیامبر اعظم(ص) می­فرمایند: «آیا به شما نگویم که بهترین و پاکیزه­ترین اعمال شما نزد خدایتان چیست؟ درجات شما را بیش از هر چیز دیگر بالا میبرد و از درهم و دینار براینان بهتر است و حتی از اینکه با دشمنان روبه­رو شوید و بکُشید و کشته شوید ارزشمندتر است؟ عرض کردند: بگویید ای رسول خدا! فرمودند:

«بسیار به یاد خدای عزیز بودن»[3]

در قرآن هدف از نماز ذکر خداوند معرفی شده است:

«... وأقم الصلاة لذکری[4] و نماز را به جهت یاد من به پای دار»

در حقیقت از نظر قرآن ذکر دارای مفهوم و حقیقتی است که نماز با همه اهمیتش برای آن ابزاری بیش به شمار نمی­آید».[5]

حقیقت ذکر خدا:

«چه بسا ما ذکر را در گفتن «الحمدلله» یا تسبیحات اربعه منحصر می­کنیم؛ در صورتی که همه این الفاظ حاکی از ذکرند و ذکری که بدان تأکید شده، یاد خداوند و توجه قلبی به اوست. در واقع ذکر لفظی لباسی است برای ذکر قلبی و ذکر قلبی لُبّ و مغز آن است. پس اذکار زبانی مقدمه یاد و ذکر قلبی و درونی است و مسلماً باید مورد توجه قرار گیرند».[6]

امام صادق(ع) به یکی از اصحابش می­فرمایند:

«آیا تو را از سخت ترین چیزی که خداوند بر بندگانش واجب کرده است آگاه نکنم؟... به یاد خدا در همه حال باشی، منظور من از یاد خدا، گفتن سبحان الله و الحمدالله و لااله الالله و الله اکبر نیست. اگرچه اینها هم ذکر است اما منظور به یاد خدا بودن در هنگام روبرو شدن با اطاعت یا معصیت خداست.»[7]

پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند:

«هرکس خدای عزوجل را فرمان برد خدا را یاد کرده است؛ هر چند نماز خواندن و روزه گرفتن و قرآن خواندنش اندک باشد.»[8]

از حدیث شریف استفاده می­شود که جوهره ذکر خداوند، اطاعت از فرامین الهی است وآن ذکری که پشتوانه اش عمل صالح نباشد، ذکر حقیقی نیست و فقط محدوده زبان را شامل می­شود و به دل رسوخ نکرده است.

انواع ذكر:

ذكر خدا انواعى دارد كه برخى از آنها را در زير مى‏آوريم:

الف- ذكر زبانى؛ ذكر زبانى به جا آوردن حمد و ثناى الهى، نجوا كردن (آهسته حرف زدن)، درد دل كردن، درخواست كمك از درگاه خداى سبحان و پناه بردن از شر شياطين انس و جن به آن بارگاه مقدس است. «ذكر زبانى گرچه ازتمام مراتب ذكر، نازلتر است ولى در عين حال مفيد فايده است. زيرا كه زبان در اين ذكر به وظيفه خود قيام كرده و به علاوه ممكن است اين تذكّر پس از مداومت و قيام به شرايط آن، اسباب باز شدن زبان قلب نيز بشود».[9]

ب - ذكر قلبى؛ ذكر قلبى همان توجه قلبى به خداى سبحان است كه دل را صيقل داده، انسان را از قيد اسارت نفس مى‏رهاند. اگر قلب به ياد حق، عادت كرد و با آن عجين شد، انسان را دگرگون‏ مى‏كند؛ بطورى كه حركات و سكنات همه اعضا، با ذكر حق انجام مى‏گيرد و برخلاف وظايف، امرى انجام نمى‏دهند. كاملترين مراتب ذكر نيز همين است كه در همه مراتب انسانى، جارى شده و حكمش ظاهر و باطن و نهان و آشكار را دربر گيرد و اگر ذكر زبانى نيز از نظر مكتب اسلام مطلوب است و به آن سفارش شده، سرّش در آن است كه زبان قلب گشوده شود و بحدى برسد كه زبان، چشم، گوش و ساير اعضاى بدن از قلب پيروى كنند تا بدين وسيله دل براى ورود صاحب منزل، پاكيزه گردد.

امام خمينى قدس سرّه  مى‏نويسد:«... پس اگر طالب كمالات هستى، قلب را عادت بده به تذكّر محبوب...» [10]

ج- ذكر عملى؛ ذكر عملى آن است كه انسان در عمل، خدا را شاهد اعمال و رفتار خود بداند. اين نوع ذكر در آيات قرآن، به تعابير گوناگون، در مورد اعمال انسانى به كار رفته است چنانکه قرآن کریم می­فرماید:

«هر کس به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد، هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند»[11]

ثمرات ذکر خدا:

1 . رسیدن به رستگاری؛ یکی از ثمرات یاد خدا این است که انسان را در دنیا و آخرت به رستگاری می­رساند. زیرا یاد خدا بالاترین سرمایه است و کسی که یاد خدا را در گفتار و رفتارش جاری کند از این سرمایه بزرگ بهره مند است و مانعی برای رسیدن به کمال نخواهد داشت.

قرآن کریم می­فرمایند:

«خدا را بیشتر یاد کنید تا رستگار شوید»[12]

حضرت علی(ع) نیز می­فرمایند:

«مداومت بر ذکر، غذای روح و کلید رستگاری و پاکی است».[13]

2 . حیات دل؛ اگر انسان چند دقیقه نفس نکشد، خواهد مرد. زیرا هر لحظه به هوا نیاز دارد و هیچ لحظه­ای نیز نیست که به دلش خطور کند که از تنفس کردن خسته شده است. یاد خدا هم تنفس دل است و دل انسان با یاد خدا زنده است و اگر بخواهیم دلمان زنده بماند باید در هر لحظه به یاد خدا باشیم.

پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند:

«با یاد خدا دلها زنده می­شوند و با فراموش کردن او می­میرند.»[14]

3 . صیقل یافتن دلها؛ اگر بخواهیم دلمان صیقل یابد و حقیقت در آن نمایان شود و نور رحمت الهی درآن بتابد، تنها یاد خداست که می­تواند چنین اثری داشته باشد.

حضرت علی(ع) می­فرمایند:

«خدای سبحان یاد خویش را صیقل دهنده دلها قرار داده است، گوشهای سنگین شده دلها با یاد خدا شنوا می­گردد و چشمهای ضعیف شده دلها به وسیله آن تیز و بینا می گردند و دلهای معاند و ستیزه­گر با آن رام می­شود».[15]

4 . شفاء قلبها؛ خیلی از افراد جامعه همه وسایل زندگی را دارند ولی پژمرده و افسرده هستند و از زندگی خود راضی نیستند و آرام و قرار ندارند. اینگونه افراد فکر می­کنند که اگر نیاز مادی آنها برطرف شود آرامش به سراغ آنها خواهد آمد و حال آنکه نیازهای روحی را نمی­توان با امکانات مادی برطرف کرد و چون به بُعد روحی زندگی توجه ندارند دلهایشان بیمار می­شود، حال اگر بخواهیم از این بیماری نجات پیدا کنیم بهترین و تنهاترین راه، یاد خداست.

حضرت علی(ع) می­فرمایند :

«یاد خدا داروی بیماریهای جان است.»[16]

5 . مایه طرد شیطان؛ یکی از مهمترین ثمرات ذکر خدا، مصون ماندن از مکر فریبنده شیطان است که می­خواهد بال پرواز به سوی خوبیها را بشکند و در منجلاب دنیا زمینگیر کند و با یاد خداست که بینی شیطان به خاک مالیده می­شود.

حضرت علی(ع) می­فرمایند:

«یاد خدا ستون ایمان است و مایه مصون ماندن از شیطان»[17]

6 . ایمنی از آتش؛ یاد خدا چراغی است که مسیر بندگی خدا را روشنایی می­بخشد و با بصیرتی که پیدا می­کند از آن دسته اعمالی که فرجام آنها غضب الهی و آتش است دوری می­جوید و همیشه رضای خداوند را سرلوحه کارهایش قرار می­دهد و خداوند نیز رحمت بی­منتهایش را برای چنین افرادی ارزانی می­دارد.

حضرت علی(ع) می­فرمایند:

«خدای عزوجل را بسیار یاد کنید که آن بهترین یاد است و انسان را از نفاق مصون می دارد و از آتش نگه می دارد...».[18]

7 . انس با خدا؛ انسان در این غربتکده، دنبال کسی است که وی را درک کند و بتواند حرف دلش را راحت به او بگوید تا از تنهایی نجات یابد و کسی که یاد خدا در دل و زبانش جاری باشد خداوند به او توجه و عنایت ویژه­ای خواهد داشت و در همه حال یار و انیس وی می­شود.

حضرت علی(ع) می­فرمایند:

«هرگاه دیدی که خداوند سبحان تو را انیس خود کرده است بی­گمان دوستت دارد و هرگاه دیدی که تو را با خلقش انیس کرده و از یاد خویش جدایت ساخته است بی­گمان تو را ناخوش می­دارد».[19]

نقش یاد خدا در تکامل انسان:

برای آنکه دچار غفلت نشویم و به بلیٌه خود فراموشی و از خود بیگانگی گرفتار نیاییم، لازم است دقایقی از شبانه روز را به یاد خدا اختصاص دهیم.

یاد خداوند نقش اساسی در تکامل و به کمال رسیدن انسان دارد. چراکه اگر توجه کنیم در می­یابیم که انسان اولاً برای به کمال رسیدن آفریده شده است و ثانیاً تکامل او ارتباط تنگاتنگ با خدا دارد و راه ارتباط با خدا قلب انسان است و بلکه تنهاترین ابزار تکامل انسان چیزی جز یاد خدا نیست. روح آدمی اگر بخواهد بزرگ شود و تکامل یابد راهش آن است که با یاد خدا، تجلی نور خدا را بر وجود خویش بیشتر نماید و هرچه خداوند بر قلب و روح انسان بیشتر تجلی کند، روح و نفس انسان کاملتر می­شود.

موانع ذكر:

الف. شيطان‏؛ همه مصيبتها و گرفتاريها بر اثر نفس امّاره شيطانى و غفلت از ياد خدا و عذاب اوست. غفلت از خدا و ترك ذكر، كدورت دل را زياد كرده، نفس و شيطان را بر انسان، مسلّط مى‏كند و مفاسد را روز افزون كرده، انسان را به ورطه هلاكت مى‏اندازد.

قرآن مجيد مى‏فرمايد:

«شيطان بر آنان سلطه شده و ياد خدا را از خاطره آنها برد».[20]

ب. دوستان گمراه؛ قرآن كريم اعتراف ساكنان جهنّم را بازگو كرده كه مى‏گويند:

« واى بر من! كاش فلان شخص را دوست خود انتخاب نکرده بودم. او مرا از یاد آوری حق گمراه ساخت بعد از آنکه یاد خدا به سراغ من آمده بود».[21]

خداوند، از همنشينى با كسانى كه جز دنيا مطلوبى ندارند، نيز انسان را نهى كرده است:

«از كسى كه از ياد ما روى می­گرداند و جز زندگى دنيوى را نمى‏طلبد، اعراض كن!»[22]

ج. پيروى از هواى نفس‏؛ انسان اگر از هوای نفس پیروی کند دلش از یاد خدا تهی می­گردد و به جای خدا،معبودش شیطان می­شود

حضرت على(ع) می­فرمایند:

«در ميان گناهان چيزى سخت‏تر از پيروى شهوت نيست. بنابراين، از آن پيروى نكنيد كه شما را از ياد خدا باز مى‏دارد ».[23]

د. چشم‏چرانى؛ چشم‏چرانى، تخم شهوت را در دل مى‏كارد و چشمان آلوده، كمينگاه شيطان‏ است و نگاه كردن به ناموس ديگران، خواست شيطان است. چشمانى كه تيرهاى آلوده نگاه را به نامحرمان پرتاب مى‏كند، محل كمين شيطان است و شيطان از كمان چشمهاى او ناموس ديگران را نشانه مى‏گيرد. حضرت على(ع) می­فرمایند:

« در ميان اندام بدن، عضوى كم سپاس‏تر از چشم نيست. بنابراين، خواسته‏هايش را بجا نیاورید كه شما را از ذكر خدا باز مى‏دارد».[24]

---