غفلت

غفلت از ماده «غفل» به معنای فراموشی و رها کردن است[1]و در اصطلاح سستی و تنبلی انسان از توجه به هدفش؛ چه هدف دنیوی و چه هدف اخروی. در مقابل غفلت، نیت و اراده کردن می­باشد.[2]

انسانیت انسان از این نقطه شروع می­شود که از غفلت خارج شده، قدم به مرحله آگاهی بگذارد و متوجه شود که سرنوشتی دارد و راههای مختلفی پیش پای اوست که لازم است از میان آنها راه درست را شناخته و از آن پیروی نماید. بنابراین تا انسان از غفلت خارج نشود در واقع هنوز داخل در محدوده انسانیت نشده بلکه مسیر نحطاط و سقوط را می­پیماید. قرآن کریم از غفلت به عنوان ریشه انحراف یاد می­کند:

«یعلمون ظاهراً من الحیوۀ الدنیا و هم عن الاخرۀ هم غافلون»[3]

ظاهری از دنیا را درک می­کنند و ایشان از آخرت غافل هستند.

همین زندگی دنیا را که مشترک بین حیوان و انسان است را درک می کنند و چیز دیگری جز آن نمی­فهمند.

اولین شرط برای پیمودن راه تکامل، بیرون آمدن از غفلت و بی­خبری می­باشد و اگر انسان پرده غفلت را کنار نزند، جایگاه خود را در جغرافیای هستی از دست خواهد داد و این نکته در برخی آیات به خوبی اشاره شده که علت محرومیت انسان از پیمودن راه سعادت عامل «غفلت» است؛

به یقین گروه بسیاری از جن و انس را برای جهنم آفریدیم. آنها دلهایی دارند که با آنها نمی­فهمند و چشمانی دارند که با آنها نمی­بینند و گوشهایی دارند که با آنها نمی­شنوند. آنان همچون چهارپایانند بلکه گمراهند. اینان همان غافلانند.[4]

در این آیه شریفه «قلب» و «چشم» و «گوش» به عنوان ابزارهای شناخت انسان مطرح هستند و کسانی که از این ابزارها در جهت رسیدن به حقایق استفاده نمی­کنند مثل چهارپایان بوده و حتی از آنها هم بدتر هستند. زیرا حیوان اگر به شناخت حقیقت نایل نمی­آید، دلیلش آن است که ابزارهای لازم برای چنین شناختی را در اختیار ندارند. اما انسان گمراه با وجود آن که این ابزارها را دارد عمداً چشم و گوش و فهمش را به روی حقیقت می­بندند. نکته اصلی در جمله آخر آیه است که می­فرمایند: «أولئک هم الغفلون» اینها به مصیبتی بزرگ گرفتار می­شوند و تا آنجا سقوط می کنند که از حیوان هم فروتر می­نشینند، بدان سبب است که عمری را در «غفلت» به سر برده­اند.[5]

غفلت یکی از خانمان سوزترین مصیبتهاست. غافل، همچون شخصی در حال خواب می­ماند که خانه­اش در میان شعله­های آتش می­سوزد و بی­خبر از سوختن جان و مالش است. حضرت علی(ع) می­فرمایند: اهل دنیا مانند کاروانی هستند که آنها را می­بردند در حالیکه آنان در خوابند.[6] زمانی چشم باز می­کنند که دیر شده و عمر به سر آمده ولی از جوهره انسانیت بهره­ای نبرده­اند.

حضرت رسول اکرم(ص) می­فرمایند:

غافل­ترین مردم کسی است که از دگرگونی دنیا، پند­پذیر نباشد.[7]

انسان در دنیا با انواع تلخی­ها، خوشی­ها، روشنی­ها و تاریکی­ها و با انواع بیماری­ها روبه­رو می­شود ولی به عمق آنها فکر نمی­کند و از کنار آنها به سادگی رد می­شود. گویا این فرد مورد امتحان الهی قرار نگرفته و اینها برای عبرت و درس­آموزی او مهیا نشده است.

سعدى مى‏گويد:

ابرو باد و مه و خورشيد و فلك دركارند         تا تونانى به كف آرى و به غفلت نخورى‏

همه از بهرتو سرگشته و فرمانبردار ­­­­­­­          شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبرى

1 . تنبلی و پر­خوری: یکی از عوامل غفلت تنبلی و پرخوری می­باشد. تنبلی باعث شکوفا نشدن استعدادهای خدادی انسان و گرفتاری همیشگی در پرده غفلت می­شود و پرخوری باعث از بین رفتن قدرت تفکر و تیزی ذهن می­شود که سرانجام آنها نرسیدن به هدف والای انسانیت می­باشد.

حضرت امام سجاد(ع) می­فرمایند: وای بر تو ای پسر آدم! بدان که سنگینی پرخوری و تنبلی از چیزهایی هستند که انسان را از عمل باز دارد و ذکر خدا را از یاد می­برند و از نزدیک بودن مرگ، غافل می­سازند تا جایی که شخص، گرفتار دوستی دنیا، گویی از مستی شراب دیوانه شده است.[8]

2 . فخر فروشی به مال و فرزند: یکی دیگر از مواردی که موجب غفلت انسان می­شود و نسبت به آن هشدار داده شده توجه به ظواهر زندگی نظیر مال، زن و فرزند است. قرآن کریم می­فرمایند:

«یا أیها الذین ءأمنوا لا تلهکم أموالکم و لا أولدکم عن ذکرالله»[9]

ای کسانی که ایمان آورده­اید {زنهار} اموال شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نگرداند در جای دیگر تکاثر و ثروت اندوزی را مایه غفلت دانسته است.

«ألهیکم التکاثر حتی زرتم المقابر»[10]

فخر فروشی  به بیشتر داشتن، شما را غافل داشت؛ تا کارتان به گورستان رسید.

داشتن مال و فرزند بد نیست ولی شارع مقدس هشدار داده که مراقب باشید. چراکه زمینه غفلت در آنها وجود دارد.

در اینجا به چند نشانه شخص غافل اشاره می­کنیم:

1 . سرگرمی به امور سهو: شخص غافل هدف مشخصی ندارد و با وزش هر بادی به این سو و آن سو می­رود؛ چون برنامه منظمی ندارد خودش را با کارهای پست مشغول می­کند. لقمان حکیم در اندرز به فرزندش چنین­می فرماید: «شخص غافل 3 نشانه دارد: سهو، سرگرمی و فراموشی»[11]

2 . مرد عمل نبودن: شخص غافل هرجا سخنی از عمل به میان می­آید، شانه خالی می­کند و با آوردن بهانه­های واهی مسئولیت خویش را زیر پا می­گذارد. حضرت علی(ع) می­فرمایند:

«برای شخص غافل، عملی نیست»[12]

یعنی عملی انجام نمی­دهد و اگر عملی از وی سر بزند همراه با غفلت و بی­توجهی دل است که چنین عملی بی­ارزش و مردود است.

3 . همنشینی با گنهکاران: شخص غافل چون انگیزه و هدف ندارد خودش را از گناه کردن باز نمی­دارد و در مکانی که گناه انجام شود حاضر می­شود. حضرت علی(ع) در وصف شخص غافل می­فرمایند:

«او در این چند صباحی که خداوند مهلتش داده است، با غافلان سرگرم است و روز خود را با گنهکاران سپری می­کند بی آنکه راه راستی را بپیماید و پیشوایی راهنما داشته باشد.»[13]

عوامل غفلت­زدایی:

1.    ذکر خدا: برای انکه دچار غفلت نشویم و به بلای ­فراموشی گرفتار نیاییم، لازم است دقایقی از شبانه­روز را به یاد خدا اختصاص دهیم. زیرا یاد خدا دل انسان را زنده می­کند و هنگامی که دل به یاد خدا باشد انسان  تلاش خواهد کرد در مسیر رضای خدای سبحان گام بردارد و کارهایی را که باعث ناخشنودی خدا شود ترک کند و چنین فردی گرفتار غفلت نخواهد شد.

حضرت علی(ع) می­فرمایند: «هر کس به یاد خدای سبحان باشد،خداوند دلش را زنده واندیشه و خردش را روشن می­کند».[14] و بهترین مصادیق ذکر و یاد خدا تلاوت قران و نماز خواندن و مناجات با خدای کریم می­­باشد.

2 . توجه به کمال نفسانی: شخص وقتی به سوی انسانیت گام بر می­دارد در واقع از غفلت و تاریکی خارج می­شود و انسان تا به این مرحله وارد نشود نمی­تواند حق و باطل، کژی و راستی را درک کند. حضرت علی(ع) می­فرمایند:

«اگر در کار خود اندیشیده­ای یا به خودشناسی رسیده­ای، پس از دنیا روی برگردان و دل از آن بر کن»[15]

یعنی اگر انسان خودش را بشناسد دیگر نفس را با متاع اندک دنیا نخواهد فروخت چراکه ارزش آن از دنیا و آنچه در آن است بیشتر است.

3 . یاد مرگ: یاد مرگ بهترین هشدار برای انسان است. این شخص دیگر این سرا را، ابدی نخواهد پنداشت و غرق در لذتها و هواهای نفسانی نخواهد شد. چرا که یقین دارد روزی از این دنیا به سرای جاوید کوچ خواهد کرد و خودش را برای این سفر آماده می­کند. امام صادق(ع) می­فرمایند:

«یاد مرگ، شهوات را می­میراند و ریشه های غفلت را می­کند و دل را به وعده­های خدا قوی می­دارد و اخلاق انسانی را ملایم می­کند.»[16]

4 . رعایت تقوا: تقوا باعث می­شود حد و مرز شناخته شود و یکی از بهترین درمانها برای غفلت می­باشد.

حضرت علی(ع) می­فرمایند:

«شما را به تقوای الهی سفارش می­کنم... با تقوا خواب غفلت خود را به بیداری بدل کنید و روز خود را با آن به پایان رسانید»[17]

---