اخبار دانشگاهی کشور / اخلاق 10 اسفند 1389 - 01 March 2011
استغفار در لغت از ماده غفر[1] مصدر باب استفعال به معنى پوشانيدن و محو آثار خطاء است[2]و در اصطلاح طلب غفران نمودن با زبان و عمل[3]است و طلب مغفرت در صورتى محقّق مىشود كه ندامت قلبى و پشيمانى از خطايى كه واقع شده است حاصل گردد.[4]
نخستين مرتبه تقوى، بيزارى از زشتيها و انگيزههاى نفساني مىباشد كه با خرد، منافات دارد. اين مرتبه، همان مقام استغفار است.[5]استغفار درجه بلند مرتبگان و صداي استغفار خوشترين صدا در نزد پروردگار است.
توبه و استغفار
استغفار طلب آمرزش است و او مقرون به توبه است.[6] حال فرق ميان توبه و استغفار اين است كه:
1- استغفار، طلب آمرزش است بوسيله دعا، توبه يا ... ولى توبه پشيمانى از معصيت و تصميم بر عدم تكرار آن است.[7]
2- استغفار، طلب مغفرت مىباشد براى گناهان گذشته، نه گناهان آينده ولى توبه، طلب مغفرت از گناهان گذشته و تعهد بر ترك گناهان آينده است.[8]
3- در توبه درخواست لقاء خدا و درك وصل او است، ولى در استغفار درخواست آمرزش خود و رفع موانع و حجابها است.[9]
4- توبه مختص به گنهكار است كه حقيقتاً از عمل خود پشيمان است و لكن استغفار دعاء است بمعنى طلب مغفرت.[10]
شرايط استغفار
حضرت على (ع) فرمودند: مىدانى معناى استغفار چيست؟ استغفار درجه والا مقامان است و داراى شش معنا است، اوّل- پشيمانى از آنچه گذشت، دوّم- تصميم به عدم بازگشت، سوم- پرداختن حقوق مردم چنانكه خدا را پاك ديدار كنى كه چيزى بر عهده تو نباشد، چهارم- تمام واجبهاى ضايع ساخته را به جا آورى پنجم- گوشتى كه از حرام بر اندامت روييده با اندوه فراوان آب كنى چنانكه پوست به استخوان چسبيده، گوشت تازه برويد. ششم- رنج طاعت را به تن بچشانى چنانكه شيرينى گناه را به او چشانده بودى. پس آنگاه بگويى استغفر اللَّه! [11]
علامه طباطبايي(ره) استغفار را مشروط به توبه و عمل صالح دانسته است[12]و ميفرمايند: استغفار كسى مؤثر است كه نخواهد آن عمل زشت را هم چنان مرتكب شود.[13]
پس استغفار به درگاه خداوند، زمينه نزول بركاتي را فراهم مي كند اما اين حكم شامل مشركين[14] نمي شود. استغفار كردن براي منافقان به دليل كفر و فسق آنها بياثر ميباشد.
آيه اي[15]خطاب به رسول گرامى(ص) ميفرمايد: چنانچه در باره منافقان طلب عفو و آمرزش نمائى و يا از اين درخواست صرف نظر كنى يكسان است و چنانچه هفتاد بار براى آنان طلب عفو و مغفرت نمائى پروردگار آنها را نخواهد آمرزيد؛ زيرا مغفرت و آمرزش عبارت از محو گناه است و تيرهگى آن از صحيفه روان گناهكار زايل شود و صفاء يابد.
زمينه هاي استغفار
آنچه زمينه استغفار مي شود به قرار ذيل ميباشد:
1-آگاهي از آمرزش پذيري خداوند[16]، مقتضي درخواست آمرزش از او[17]
2-اميد به رحمت خدا[18]
3-ايمان [19]
«فرشتگانى كه حاملان عرشند... براى مؤمنان استغفار مىكنند...[20] »
4-توبه پذيري خدا
«پروردگارت را تسبيح و حمد كن و از او آمرزش بخواه كه او بسيار توبهپذير است»[21]
5-توجه به حكمت و عزت خدا
« پروردگارا!... ما را ببخش، اى پروردگار ما كه تو عزيز و حكيمى![22]»
6-توجه به فرجام امور[23]
7-توجه به قدرت خدا[24]
8- توجه به ولايت خدا[25]
9-ذكر خدا[26]
10-مشاهده عذاب: «و چيزى مردم را بازنداشت از اينكه- وقتى هدايت به سراغشان آمد- ايمان بياورند و از پروردگارشان طلب آمرزش كنند، جز اينكه ... يا عذاب (الهى) در برابرشان قرار گيرد»[27]
موانع استغفار
1-شرك و بت پرستي[28]
«و اى قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد...*گفتند:... و ما خدايان خود را بخاطر حرف تو، رها نخواهيم كرد!...»[29]
2-تقليد كوركورانه[30]
3-جهل
«ازپروردگار خود، آمرزش بطلبيد...*گفتند: «اى شعيب! بسيارى از آنچه را مىگويى، ما نمىفهميم!...»[31]
4-ظلم[32]
5-فسق [33]
6-لجاجت [34]
7-عصيان و نافرماني [35]
آداب استغفار
1- استغفار در سحر:
«و در سحرگاهان، استغفار مىنمايند.»[36]
2-استغفار درشب جمعه:[37]
«بزودى براى شما از پروردگارم آمرزش مىطلبم...»[38] علت اينكه حضرت يعقوب در همان حال براى آنها طلب آمرزش نكرد اين بود كه ميخواست در سحر شب جمعه براى آمرزش آنها دعا كند[39]
3- از آداب دعا و استغفار، ابتدا اعتراف به گناه است. [40]
«پروردگارا! ما به خويشتن ستم كرديم! و اگر ما را نبخشى و...»[41]
4- اظهارايمان[42]:
«پروردگارا! ما ايمان آوردهايم پس گناهان ما را بيامرز، ...[43]»
5-توجه به ربوبيت خدا:[44]
«رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا ... »[45]
6-توجه به ولايت خدا:[46]
« پروردگارا! ... ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مايى،...[47]»
7-توسل به انبياءبراي آمرزش خواهي: [48]
« اگر اين مخالفان ...به نزد تو مىآمدند و از خدا طلب آمرزش مىكردند و پيامبر هم براى آنها استغفار مىكرد خدا را توبه پذير و مهربان مىيافتند» [49]
8-ذكرصفات كمال خدا در استغفار[50]:
«پروردگارا! مرا ببخش و رحمت كن و تو بهترين رحم كنندگانى! »[51]
9-ياد خدا:[52]
«و آنها كه وقتى مرتكب عمل زشتى شوند، يا به خود ستم كنند، به ياد خدا مىافتند و براى گناهان خود، طلب آمرزش مىكنند- و كيست جز خدا كه گناهان را ببخشد؟...»[53]
آثار استغفار
1- زمينه ساز آمرزش گناه:
« كسى كه كار بدى انجام دهد يا به خود ستم كند، سپس از خداوند طلب آمرزش نمايد، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد يافت.»[54]
حضرت رضا(ع) فرمودند: «مثل استغفار (و ريختن گناهان بسبب آن) چون برگى است بر درختى كه (در فصل پائيز آن درخت) بجنبد و آن برگ بريزد...»[55]
2-بهترين عبادت:
حضرت رضا(ع):
«استغفار و كلام لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، بهترين عبادت است» [56]
3-بهترين دعا:
رسول خدا (ص) فرمود:« بهترين دعا استغفار است.»[57]
و زمينه ساز اجابت دعا:[58]
«پروردگارا! مرا ببخش و حكومتى به من عطا كن...پس ما باد را مسخّر او ساختيم...»[59]
4-نورانيت نامه اعمال:
امام صادق(ع) فرمود: «هر گاه بنده بسيار استغفار كند نامه عملش بالا رود در حالى كه ميدرخشد.»[60]
5- سبب افزايش توان: «اى قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد، سپس به سوى او بازگرديد تا... نيرويى بر نيرويتان بيفزايد!»[61]
6- زمينه ساز نزول باران، امداد با فرزند،مال ورونق كشاورزي:[62]«از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد كه او بسيار آمرزنده است * تا بارانهاى پربركت آسمان را پى در پى بر شما فرستد* و شما را با اموال و فرزندان فراوان كمك كند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختيارتان قرار دهد.»[63]
7- منشأ بهره مندي از امكانت خوب دنيا: «از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد سپس بسوى او بازگرديد تا شما را تا مدّت معيّنى (از مواهب زندگى اين جهان) به خوبى بهرهمند سازد...»[64]
رسول خدا (ص) فرمودند: «هر كه استغفار كند خدا براى او از هر غمى گشايش و از هر تنگنائى مفرى پديد آرد. و او را از جايى كه انتظار ندارد روزى دهد»[65]
8- سبب جلب رحمت و محبت خدا: «از پروردگار خود آمرزش بطلبيد و به سوى او بازگرديد كه پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبهكار) است!»[66]
«...چرا از خداوند تقاضاى آمرزش نمىكنيد تا شايد مشمول رحمت (او) شويد؟!»[67]
9-مايه نجات از عذاب الهي: «...و (نيز) تا استغفار مىكنند، خدا عذابشان نمىكند»[68]
امير مؤمنان (ع) فرمود: «در زمين دو وسيله براى امان از عذاب الهى است، يكى از آن دو از دست رفته و اينك به دوّمى متمسّك شويد، امّا امان اوّلى رسول اكرم(ص) است ولى امان دوّم استغفار است.»[69]
10-راه نجات:
حضرت على(ع): «شگفتا از كسى كه نااميد باشد و نجات با اوست. پرسيدند نجات چيست؟ فرمود: استغفار.»[70]
11-قطع كننده ريشه شيطان:
رسول خدا(ص) فرمود: «استغفار و طلب آمرزش از خداوند، ريشه شيطان را قطع مىنمايد.»[71]
12-جلاء دهنده دل:
رسول خدا(ص) فرمود: «قلبها را زنگارى است چون زنگ مس كه بايد با استغفار، جلايش دهيد.»[72]
پس آنگاه كه آدمي در اثر غفلت و يا طغيان هواهاي نفساني دچار گناه شد بايد بيدرنگ خود را در معرض رحمت واسعه الهي قرار دهد و از او آمرزش طلبد و با استغفار دل و جان خويش را شست و شو دهد.
[1]- به معناي پوشاندن و مستور كردن. قرشى سيد على اكبر ؛ قاموس قرآن، تهران، دار الكتب الإسلامية،1371 ش، ششم،، ج5، ص 108
[2]- مصطفوى ،حسن؛تفسير روشن، تهران، مركز نشر كتاب،1380 ش، اول، ج6، ص 54
[3]- راغب اصفهاني،حسين بن محمد؛ ترجمه وتحقيق مفردات الفاظ قرآن، خسروى حسينى سيد غلامرضا، تهران، انتشارات مرتضوى،1375 ش، دوم، ج2ص703
[4] - تفسير روشن، ج6، ص 54
[5] - گنابادي،سلطان محمد؛ترجمه بيان السعادة فى مقامات العبادة، خانى رضا / حشمت الله رياضى، تهران، مركز چاپ و انتشارات دانشگاه پيامنور،1372 ش، اول ، ج1، ص 424
[6]- أطيب البيان في تفسير القرآن، ج13، ص 209
[7] - طبرسي،فضل بن حسن؛ ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، مترجمان، تهران، انتشارات فراهانى،1360 ش، اول ، ج7، ص 133
[8] - نجفى خمينى محمد جواد ؛تفسير آسان، تهران، انتشارات اسلاميه،1398 ق، اول، ج7، ص 220
[9]- تفسير روشن، ج6، ص 185
[10] أطيب البيان في تفسير القرآن، ج7، ص 276
[11]- سيد رضي؛ نهج البلاغة، محمد دشتى، قم، مشهور،1379 ش، اول، ح417
[12]- طباطبايي،محمد حسين؛ ترجمه تفسير الميزان، موسوى همدانى سيد محمد باقر، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم،1374 ش، پنجم،ج4، ص 36
[13]ترجمه تفسير الميزان، ج4، ص 30
[14] -سوره توبه،آيه113«ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَ لَوْ كانُوا أُولِي قُرْبى مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحِيمِ»
[15] -سوره توبه،آيه 80«اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ»
[16] - قرائتى محسن ؛ تفسير نور، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن،1383 ش، يازدهم،ج5 ، ص 374
[17] -سوره آل عمران،آيه135/سوره قصص،آيه16و...
[18] -سوره نمل،آيه 46 «قالَ يا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»و تفسير نور ، ج2 ،ص 376
[19] - بابايي، احمد علي، برگزيده تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1382 هـ ش، سيزدهم،،ج4 ، ص 255
[20] -سوره غافر،آيه7 «الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ ... يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا...»
[21] -سوره نصر ،آيه3« فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً»
[22] -سورهممتحنه،آيه5«... اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ»
[23] -سوره بقره،آيه285 وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُو تفسير نور ، ج5 ، ص 336
[24] -سوره هود،آيه 3-4«وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ... وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ »
[25] -سوره بقره،آيه286 «...اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا...»
[26] - سوره آل عمران،آيه135
[27] -سوره كهف،آيه55
[28] - أطيب البيان في تفسير القرآن ، ج13 ،ص 23
[29] -سوره هود،آيه52-53« وَ يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ...* قالُوا ... وَ ما نَحْنُ بِتارِكِي آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِكَ ....»
[30] -سوره هود،آيه61-62«...فَاسْتَغْفِرُوهُ...* قالُوا ... أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا ... »
[31] - سوره هود،آيه90-91«وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ...*قالُوا يا شُعَيْبُ ما نَفْقَهُ كَثِيراً مِمَّا تَقُولُ ...»
[32] -سوره اعراف،آيه162-161« وَ إِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ وَ كُلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ وَ قُولُوا حِطَّةٌ وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً نَغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئاتِكُمْ...* فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ ...»
[33] -همان
[34] -سوره كهف،آيه55
[35] - سوره نوح،آيه10-21«فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً *... قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِي وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ يَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلاَّ خَساراً »
[36]- سوره آل عمران،آيه 17و سوره ذاريات ،آيه18 «وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحار»
[37] - أطيب البيان في تفسير القرآن، ج7، ص 276
[38]-سوره يوسف ،آيه98«قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ ...»
[39]- مجمع البيان، ج12 ،ص295
[40] تفسير نور، ج4، ص 43
[41]- سوره اعراف ،آيه23 «قالا رَبَّنا ظَلَمْنا ... وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا ...»
[42] انوار درخشان، ج8، ص 76
[43]- سوره آل عمران،آيه16/193 «الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا ...»
[44] ترجمه الميزان، ج10، ص 560
[45]- سوره آل عمران ،آيه147/193و...
[46] - ترجمه بيان السعادة ، ج3 ، ص 480
[47] -سوره بقره ،آيه286«رَبَّنا ... وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا...»
[48] - تفسير نور ، ج7 ص 276و مكارم شيرازى، ناصر ؛تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامية،1374 ش، اول ، ج10 ،ص 75
[49] -سوره نساء،آيه64«...وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيماً»
[50] - برگزيده تفسير نمونه ، ج2 ،ص 323و تفسير نور ، ج10، ص 108
[51]- سوره مؤمنون،آيه118« وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ»
[52] - تفسير آسان ، ج11 ،ص 282
[53] - سوره آل عمران ،آيه135« وَ الَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ....»
[54] - سوره نساء،آيه 110 «وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِيماً»
[55]- شيخ كليني؛اصول كافى، حاج سيد جواد مصطفوى، تهران، كتاب فروشى علميه اسلاميه،اول،ج4، ص 172
[56] آيين بندگى و نيايش ، ص 445
[57]- اصول كافى ، ج4، ص 266
[58] - تفسير نور ، ج10 ،ص 108
[59]سوره ص،آيه35و39« قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ هَبْ لِي مُلْكاً ...فَسَخَّرْنا لَهُ »
[60] -اصول كافى ، ج4، ص: 265
[61] -سوره هود ،آيه52 «وَ يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُمْ»
[62] - تفسير نمونه ، ج25 ،ص 73
[63] -:سوره نوح،آيه10-12« فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً* يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً *وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهارا»
[64] -سوره هود،آيه3« وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى ...»
[65]- پاينده، ابو القاسم ؛ نهج الفصاحة مجموعه كلمات قصار حضرت رسول ص، تهران، دنياى دانش،1382 ش، چهارم،ص 756
[66]سوره هود ،آيه90 «وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ.»
[67] سوره نمل،آيه46«... لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»
[68]-سوره انفال،آيه33 «..وَ ما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ»
[69]- شيخ حسن فرزند شيخ طبرسي؛ مكارم الأخلاق، سيد ابراهيم مير باقرى، تهران، فراهانى،1365 ش، دوم
، ج2، ص 106
[70]- مكارم الأخلاق ، ج2، ص103
[71]- راوندى، سيد فضل الله ؛ نوادر راوندى ، احمد صادقى اردستانى، تهران، بنياد كوشانپور،1376 ش، اول
، ص 208
[72] -آيين بندگى و نيايش ص 445
منبع : پژوهه
