غيبت

در اصطلاح علم اخلاق، غيبت آن است كه در غياب كسي به بيان آن چه نقلش مايه ناخشنودي او مي­شود بپردازند[5] كه در حقيقتِ آن فرقي نيست؛ خواه آن نقص در بدن او باشد يا در نسب يا در صفات و افعال و اقوال او يا در چيزي كه متعلق به او باشد مثل خانه، لباس و...[6]

حضرت صادق(ع) مي­فرمود: «غيبت آنست كه درباره برادرت بگوئى چيزى را كه خدا بر او پوشانده است و اما چيزى را كه در وجود او آشكار و ظاهر است مثل تندخوئى و شتابزدگى (گفتن آن) غيبت نيست و بهتان آنست كه در باره‏اش بگوئى چيزى كه در او نيست.»[7]

1-شخصي كه در غياب او عيبش بازگو مي­شود، مؤمن باشد.

2-غيبت در صورتي است كه عيب او را بگويد اما اگر كمال او را ذكر كند، غيبت شمرده نمي­شود.

3-آن عيب نزد عموم ناپسند باشد.

4-غيبت شونده به آن عيب نزد مردم معروف نباشد.

5-قصد كاستن از وجهه اورا داشته باشد.

6-شنونده داشته باشد.[8]

غيبت بر چند قسم است:

1- گفتاري؛ يعني انسان نقص برادر مؤمنش را به ديگري بگويد.

2- نوشتاري؛ كه عيوب مسلمانى را بنويسند و يا در مجلّه و روزنامه منتشر كنند.

3 – كرداري؛ مثل راه رفتن شبيه اعرج يا به چشم و ابرو و حركت دست و سر و امثال اينها اشاره به نقص كسى كند كه اين را محاكات گويند.

4- كنايي؛ مثل اينكه بگويد فلان كاسب آدم خوش انصاف! و ارزان فروشى است! و طورى بگويد كه كنايه از بى‏انصافى و گران فروشى فرد مورد نظر باشد.

5 – تعريض؛ مثل اينكه بگويد الحمد للَّه من مبتلا به فلان چيز و يا فلان عمل نيستم و نظرش گوشه زدن بكسى است كه داراى فلان چيز يا فلان عمل است.[9]

6-اشاره­اي؛ روايت است «زني بر عايشه وارد شد چون بيرون رفت، عايشه با دست خود اشاره كرد كه اين كوتاه است. رسول خدا(ص) فرمود: غيبت او را كردي.»[10] [11]

گوش دادن به  غيبت مانند خود آن به اتفاق جميع فقها حرام است بلكه اشدّ از غيبت است. زيرا شنونده غيبت يا با شنيدن غيبت شاد نمي شود ولي با زبان نيز آن را بد نمي­شمارد و در دل نيز بدش نمي­آيد يا از شنيدن آن خوشحال مي­شود ليكن از راه تظاهر به زهد تصديق نمي­كند و گاهي از روي ريا منع هم مي­كند در حالي­كه قلباً طالب آن است و چه بسا حيله­ها بر انگيزد كه غيبت كننده بيشتر غيبت كند مثل اظهار تعجب.[12]

حضرت علي(ع) فرمودند:

«شنونده غيبت يكي از دو طرف غيبت كننده است.»[13]

پس شنونده غيبت از گناه غيبت بر كنار نيست مگر اينكه با زبان آن را رد كند.

ردّ نمودن غيبت بر كسى كه متمكن باشد واجب است و ظاهراً رد غيبت غير از نهي از غيبت است و مراد ياري كردن از شخص غيبت شده است.[14]

رد غيبت بايد با نوع غيبت متناسب باشد؛ اگر عيب نفساني كسي بازگو مي­شود مثلاً بگويد: تو چگونه از درون كسي خبر داري؟

اگر عيب در باره بدن شخص باشد، بگويد: عيب آن است كه نزد خدا نقص شمرده شود.

گاه عيب در زمينه ديني است. در اين صورت تا مي­تواند حمل بر صحت كند و اگر راهي براي توجيه نبود، بگويد: هر مؤمني غير از معصومين ممكن است به خطا بيافتد، شايد توبه كند.[15]

آثار رد غيبت[16]

در روايات برای غیبت آثاری ذکر شده است:

1-نصرت دنيا و آخرت [17]

2-دفع بلايا

پيغمبر(ص) فرمود: «هر كس غيبت برادرش را در مجلسى بشنود و از او دفاع كند و جلوی غيبت او را بگيرد خداوند هزار نوع شرّ را در دنيا و آخرت از او دور مى‏كند و اگر جلوی غيبت را نگيرد بلكه خوشش هم بيايد، گناه و كيفرش به اندازه معصيت غيبت‏كننده خواهد بود.»[18]

3-رفتن به بهشت[19]

توبه از غيبت دو جنبه دارد: يكى از جنبه حق خدايى و ديگر از جنبه حق النّاس. توبه از جنبه اول پشيمان شدن و طلب عفو و مغفرت است و از جنبه دوم یعنی اگر به شخصى كه غيبت او را نموده خبر نرسيده باشد و در اظهارش مظنّه ضرر و فساد باشد و ايجاد عداوت شود يا آن شخص مرده باشد و يا غايب شده به طورى كه دسترسى به او ممكن نباشد براى او استغفار كند و در ثواب بعض عباداتش او را شريك گرداند و محبت و احسان به او نمايد تا جبران حقّش شود و اگر به او خبر رسيده باشد و مي­تواند برود از او طلب حلّيت كند بايد برود و به هر زبانى كه ممكن است به نحو اجمال يا تفصيل، رضايت خاطر او را فراهم سازد.[20]

حضرت امام صادق(ع) فرمودند:

«از پيغمبر(ص) پرسيدند: كفاره غيبت چيست؟ فرمودند: از خداوند طلب آمرزش كنى براى آنكه غيبتش كردى هر زمان به يادش افتادى.»[21]

‏1- غيبت كفّار و مخالفين و ساير فرق باطله و اهل بدعت. [22]

2- فرمانرواي ستمگر[23]

3- غيبت متجاهر به فسق در همان فسقى كه متجاهر است[24]كه در اين موارد غيبت واجب است.

4-در مقام تظلّم نزد كسى كه قادر بر رفع ظلم باشد.

5- استعانت بر رفع منكر و ردع از معاصى. [25]

6- نصح مستشير يعنى خيرخواهى كسى كه در امر تزويج يا امانت و امثال اينها با انسان مشورت كند[26].

7- بيان عيوبي از شاهد يا قاضي كه مؤثر در رأي دادگاه است. [27]

8-شهادت بر عمل حرام با قصد قربت. [28]

9-ضرورت شناساندن كسي كه به لقبي از قبيل لنگ،كور، لوچ و... مشهور است.

10- تحاكى (بازگويى نمودن) نزد كسى كه مي­داند.[29]

11-حفظ نمودن خود به واسطه غيبت از شر دیگری.

12- اظهار عيب در مبيع اگر چه بايع كراهت داشته باشد، كه مشترى متضرر نشود.

13- ردّ كسى كه ادّعاى نسبى بكند كه ندارد؛ مخصوصا دعوى سيادت.

14- ردّ مقاله باطل يا دعوى باطل.

15- به منظور نهى از منكر باشد؛ يعنى قصدش اين است كه به او برسد و عمل زشتى را كه مرتكب ميشود ترك كند.

16- اسم طرف را نبرد حتى در عدد محصورى؛ مثل اينكه بگويد در فلان شهر يا قبيله و امثال اينها[30]

حضرت امام(ره) در اين باره مي­فرمايند: در مواردي كه غيبت واجب است؛ بايد اقدام نمود ولي نيت را از هواي نفس و متابعت شيطان بايد تلخيص نمود ولي در موارد جواز ترك آن اولي است. هر امر جايزي را انسان نبايد مرتكب شود؛ خصوصاً اين طور از امور كه مكايد نفس و شيطان درآن خيلي كارگر است.[31]

غيبت پيامدهاي زشت و آزار دهنده­اي براي غيبت شونده و غيبت كننده به بار خواهد آورد كه شامل موارد ذيل مي­باشد:

1. ريختن آبرو وشكستن حريم[32]

2. ايجاد دشمني و اختلاف [33]

3. سلب اعتماد[34]

4. تبليغ زشتي ها[35]

5. تضعيف وحدت[36]

1. مانع پذيرش اعمال نيك[37]

2.انتقال نيكي­ها [38]

3. تأخير پاداش وتقديم مجازات[39]

4. عذاب قبر[40]

5. تجسم زشت در روز قيامت[41]

6. از بين برنده اعمال نيك[42]

7. محروم شدن از بهشت [43]

1. نابود كننده دين[44]

2. خروج از ولايت الهي[45]

3. خارج شدن از زمره مؤمنان [46]

4. غيبت كننده، از زناكار بدتراست[47]

خلاصه اين كه اگر در اسلام غيبت به عنوان يكى از بزرگترين گناهان كبيره شمرده شده به خاطر آثار سوء فردى و اجتماعى آن است.

معالجه غيبت نياز به شناسايي انگيزه هاي آن دارد كه در ذكر اين اسباب مي­توان به  موارد ذيل اشاره داشت:‏

1- فرو نشاندن خشم بر كسى كه به او غضب كرده

2- همراهى با ديگران [48]

3-خنثی كردن اثر حرفي كه درباره او زده شده است.

4-  براي تبرئه كردن خود از اتهام [49]

5- مباهات و تكبر؛ گاهي شخص براي اينكه فضيلت خود را اثبات كند، عيب برادر ديني­اش را ذكر مي­نمايد.

6- حسد به كسى كه مردم به او احترام كنند و دوستش دارند.[50]

7- مزاح و شوخى.[51]

8- مسخره كردن ديگرى و خوار شمردن او[52]

9- دلسوزى؛ كه با ديدن عيب مؤمني، از روي دلسوزي به باز گفتن آن مي­پردازد.

10- خشم براى خدا[53] به اينكه در رفتار زشتي كه از ديگران مي­بيند، چنان خشمگين مي­شود كه ضمن اظهار نفرت، نام آن فرد را هم ذكر مي­كند.

"غيبت" مانند بسيارى از صفات ناپسند تدريجا به صورت يك بيمارى روانى در مى‏آيد، به گونه‏اى كه غيبت كننده از كار خود لذت مى‏برد و از اين كه پيوسته آبروى اين و آن را بريزد احساس رضا و خشنودى مى‏كند و اين يكى از مراحل بسيار خطرناك اخلاقى است.

اينجا است كه غيبت كننده بايد قبل از هر چيز به درمان انگيزه‏هاى درونى غيبت كه در اعماق روح او است و به اين گناه دامن مى‏زند بپردازد.

اما معالجه اجمالي غيبت به متذكّر شدن آيات و اخبارى است كه در عقوبت غيبت  ذكر شده است. اگر به آنها معتقد باشد و بداند كه  آن مايه خشم خداى تعالى است.[54]

درمان تفصيلى، آن است كه انگيزه­هاي غيبت را شناسايي كند و به درمان هر يك بپردازد. از جمله اين اسباب می­توان به موارد ذیل اشاره کرد:

اين كه بدانى خدا به تو در غيبت نمودن خشم مي­كند و چگونه خشم او را در رضاى مخلوق‏جوئى و بپسندى كه ديگران را خشنود كنى و مولاى خود را حقير سازى مگر اينكه خشمت براى خدا باشد و آن هم لازم ندارد كه نام خشمگير شده را ببرى بلكه بايد باز هم براى خدا خشم كنى و به رفيقانت كه غيبت كردند خشم كنى. زيرا با بدترین گناه خدايت را نافرمانى كردند.

راه دیگر اين است كه بفهمى دشمنى خدا سخت‏تر است از دشمنى مخلوق و با غيبت به خشم خدا دچار مي­شوي و نيز نمي­دانى مردم از تو خشنود شوند يا نه؟

انسانى كه ديروز نطفه گنديده بود و امروز حامل قاذورات و فردا مردار متعفّنى است، جاى افتخار و مباهات براى او نيست و اگر به اينكه مسلمان و مؤمن است افتخار مي­كند بايد در نظر داشته باشد كه عواقب امور را، كسى نمي­داند.

باید بداند که مزاح اگر موجب كذب و ايذاء و غيبت و ساير معاصى نشود حرام نيست و از فضول كلام است بلكه مقدار كمى كه موجب انبساط و طيب خاطر باشد ممدوح است ولي در مسأله غیبت منجر به گناه مي­شود و حرام است.

باید ملاحظه کنی که اگر خواستى ديگرى را نزد مردم رسوا كنى به رسوا كردن خود نزد خدا و فرشته‏ها و انبياء دست زدي  و اگر بينديشى در افسوس و شرم و رسوائيت در روزى كه گناهان او را به دوشت بگزارند و به دوزخت برانند از رسوا كردن او به هراس مي­افتى.

بدان که شيطان به تو حسد برده و به واسطه غيبت حسناتت را بسوى آن فرد رهنمون مي­سازد.[55]

---