اخبار دانشگاهی کشور / اخلاق 10 اسفند 1389 - 01 March 2011
بصيرت در لغت، به معناى عقيده قلبى، شناخت، يقين، زيركى و عبرت آمده[1] و در اصطلاح، عبارت است از قوهاى در قلب شخص، كه به نور قدسى منوّر بوده، به وسيله آن حقايق اشيا و امور را درك مىكند؛ همانگونه كه شخص به وسيله چشم، صُوَر و ظواهر اشيا را مىبيند.[2]
برخى گفتهاند: شناخت روشن و يقينى از دين، تكليف، پيشوا، حجّت خدا، راه، دوست و دشمن، حق و باطل، «بصيرت » نام دارد.[3] چنانچه حضرت امير(ع) از رزمندگان راستين با اين صفت ياد مىكند كه:
«حَمَلُوا بَصََائِرَهُمْ عَلىََ اسْيََافِهِمْ »[4]
«بصيرت هاى خويش را بر شمشيرهايشان سوار كردند. يعنى اگر در ميدان نبرد تيغ مىزدند از روى بصيرت بود.»
اهمیت بصیرت:
در مورد اهمیت و ارزش بصیرت و اینکه منظور از بصیرت کدام قسم آن است به چند حدیث اکتفا میکنیم.
1- پيامبر خدا(ص) میفرماید: «كور آن نيست كه چشمش نابينا باشد بلكه كور [واقعى] آن كسى است كه ديده بصيرتش كور باشد.»[5]
2- حضرت امام على(ع) میفرماید: «اگر ديده بصيرت كور باشد نگريستن چشم سودى نمىدهد.»[6]
3- حضرت امام على(ع) میفرماید: «با بصيرت كسى است كه بشنود و بينديشد، نگاه كند و ببيند، از عبرتها بهره گيرد آنگاه راه روشنى را بپيمايد كه در آن از افتادن در پرتگاهها به دور ماند.»[7]
همانطور که از احادیث فوق استفاده میشود بینش و آگاهی، در مورد کارهایی که انسان انجام میدهد، بخصوص اعمال فردی و اجتماعی، حائز اهمیت فوق العاده بوده و در صورت نبود بینش کافی مخصوصا در برهههای حساس زندگی، آدمی را تا مرحله افتادن در پرتگاهها و خروج از صراط مستقیم الهی پیش میبرد.
بصيرت در قرآن:
اين ماده در ضمن آيات قرآن در سه معنى بكار برده شده است .
1- بمعنى بينائى دل چنانكه در آيه 19سوره مبارکه فاطر مىفرمايد:
«هرگز كوردل و روشن ضمير يكسان نيستند.»[8]
2- بمعنى بينائى چشم چنانكه در آيه 2سوره مبارکه انسان مىفرمايد:
«(بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم!»[9]
3- بمعنى بينائى با برهان[10] و دليل چنانكه در آيه 125سوره مبارکه طه مىفرمايد:
«انسان غافل در روز قيامت مىگويد خدايا چرا مرا نابينا محشور كردى و حال آنكه من در دنيا بينا و آگاه بودم؟»[11]
آثار بصيرت:
1- توحيد
از جمله آثار بصيرت، ره يافتن به توحيد و قدرت خدا میباشد. در این مورد در آیه 16 سوره مبارکه رعد چنین وارد شده است:
«بگو: چه کسی پروردگار آسمانها و زمین است؟» بگو: «الله!» (سپس) بگو: «آیا اولیا (و خدایانی) غیر از او برای خود برگزیده‌اید که (حتی) مالک سود و زیان خود نیستند (تا چه رسد به شما؟!)» بگو: «آیا نابینا و بینا یکسانند؟! یا ظلمتها و نور برابرند؟! آیا آنها همتایانی برای خدا قرار دادند بخاطر اینکه آنان همانند خدا آفرینشی داشتند و این آفرینشها بر آنها مشتبه شده است؟!» بگو: «خدا خالق همه چیز است؛ و اوست یکتا و پیروز!».[12]
2- درخواست بازگشت در آخرت
از دیگر آثار بصيرت و روشنبينى، درخواست مجرمان در قيامت، براى رجوع به دنيا است چنانچه درآیه 12 سوره سجده میفرماید:
«و اگر ببینی مجرمان را هنگامی که در پیشگاه پروردگارشان سر به زیر افکنده، می‌گویند: پروردگارا! آنچه وعده کرده بودی دیدیم و شنیدیم؛ ما را بازگردان تا کار شایسته‌ای انجام دهیم؛ ما (به قیامت) یقین داریم!».[13]
3- عبرت آموزی
عبرتآموزى نیز یکی دیگر از آثار بصيرت میباشد. در آیه 13 سوره مبارکه آل عمران میفرماید:
«در دو گروهی که (در میدان جنگ بدر) با هم رو به رو شدند، نشانه (و درس عبرتی) برای شما بود: یک گروه، در راه خدا نبرد می‌کرد و جمع دیگری که کافر بود (در راه شیطان و بت) در حالی که آنها (گروه مؤمنان) را با چشم خود، دو برابر آنچه بودند، می‌دیدند. (و این خود عاملی برای وحشت و شکست آنها شد) و خداوند هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) با یاری خود تأیید می‌کند. در این، عبرتی است برای بینایان!»[14]
در آیه 24 سوره مبارکه هود میفرماید:
«حال این دو گروه [= مؤمنان و منکران]، حال «نابینا و کر» و «بینا و شنوا» است؛ آیا این دو، همانند یکدیگرند؟! آیا پند نمی‌گیرند؟!».[15]
برای مطالعه بیشتر میتوانید آیه 44 سوره مبارکه نور، آیه 58 سوره مبارکه غافر و آیه 2 سوره مبارکه حشر مراجعه کنید.
5- سود شخصی
حصول منفعت براى خود فرد، یکی دیگر از نتايج بصيرت و ژرفنگرى میباشد[16] چنانچه در آیه 104 سوره مبارکه انعام میفرماید:
«دلایل روشن از طرف پروردگارتان برای شما آمد؛ کسی که (به وسیله آن، حق را) ببیند، به سود خود اوست؛...»[17]
ابزار بصيرت:
1- چشم
از جمله ابزار شناخت و درك صحيح حقايق، چشم است چنانچه در آیه179 سوره مبارکه اعراف میخوانیم:
«به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛ ... آنها چشمانی دارند که با آن نمی‌بینند؛ ...»[18]
در آیه 26 سوره مبارکه احقاف میفرماید:
«ما به آنها [= قوم عاد] قدرتی دادیم که به شما ندادیم و برای آنان گوش و چشم و دل قرار دادیم؛ (اما به هنگام نزول عذاب) نه گوشها و چشمها و نه عقلهایشان برای آنان هیچ سودی نداشت؛ چرا که آیات خدا را انکار می‌کردند؛...»[19]
2- قلب
قلب نیز یکی دیگر از ابزار بصيرت و درك حقايق میباشد در همین زمینه در آیه 179 سوره مبارکه اعراف میخوانیم:
«به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛ آنها دلها [= عقلها ]یی دارند که با آن (اندیشه نمی‌کنند و) نمی‌فهمند؛...»[20]
3- گوش
گوش نیز از جمله ابزارهای شناخت و درك صحيح حقايق میباشد. در آیه 179 سوره مبارکه اعراف میخوانیم:
«به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛... آنها گوشهایی دارند که با آن نمی‌شنوند؛...»[21]
اهل بصيرت:
1- حضرت ابراهيم(ع)
حضرت ابراهيم(ع) از جمله کسانی بود که از بصيرت برخوردار بوده چنانچه در آیه 75 سوره مبارکه انعام میفرماید:
«و این چنین، ملکوت آسمانها و زمین (و حکومت مطلقه خداوند بر آنها) را به ابراهیم نشان دادیم؛ (تا به آن استدلال کند،) و اهل یقین گردد.»[22]
2- انابهكنندگان (کسانی که به درگاه خداوند انابه کردند)
بنده انابهكننده به درگاه خداوند، از انسانهاى روشنضمير و اهل بصيرت میباشد:
«تا وسیله بینایی و یادآوری برای هر بنده توبه کاری باشد!»[23]
3- بندگان خاصّ خدا
برخورد آگاهانه بندگان شايسته خداوند، به هنگام ذكر آيات پروردگارشان، موجب قرار گرفتنشان در شمار اهل بصيرت میشود:
«بندگان (خاص خداوند) رحمان،... کسانی هستند که هرگاه آیات پروردگارشان به آنان گوشزد شود، کر و کور روی آن نمیافتند.»[24]
4- حضرت محمّد(ص)
پيامبر گرامى اسلام حضرت محمّد(ص) نیز از ضميرى روشن و آگاه برخوردار بودند:
«بگو: این راه من است من، با بصیرت به سوی خدا دعوت می‌کنم!...»[25]
5- متقين
پرهيزكاران، از انسانهاى بيدار دل در مصاف با وسوسههاى شيطانى هستند:
«پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌های شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می‌افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و) ناگهان بینا می‌گردند»[26]
اسباب بصيرت:
1- آخرتانديشى
آخرتانديشى، سبب پيدايش بصيرت در انسان میشود چنانچه در آیات 45 و 46 از سوره مبارکه ص میفرماید:
«و به خاطر بیاور بندگان ما... را، صاحبان دستها(ی نیرومند) و چشمها(ی بینا)!* ما آنها را با خلوص ویژه‌ای خالص کردیم و آن یادآوری سرای آخرت بود!»[27]
2- آيات خدا
آيات الهى در زمين و انسان (آفاقى و انفسى)، از عوامل بصيرت میباشد:
«و در زمین آیاتی برای جویندگان یقین است* و در وجود خود شما (نیز آیاتی است)؛ آیا نمی‌بینید؟!»[28]
3- امدادهاى خدا
امدادهاى الهى مثل پيروزى مسلمانان در غزوه بدر، از عوامل عبرت و بصيرت میباشد:
«در دو گروهی که (در میدان جنگ بدر) با هم رو به رو شدند، نشانه (و درس عبرتی) برای شما بود: یک گروه، در راه خدا نبرد می‌کرد؛ و جمع دیگری که کافر بود... در این، عبرتی است برای بینایان (اهل بصیرت)!»[29]
4- تقوا
تقوا و پرهيزكارى، از عوامل روشنايى ضمير و بيداردلى میباشد:
«پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌های شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می‌افتند؛ و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و) ناگهان بینا می‌گردند.»[30]
5- کتابهای آسمانی مثل قرآن و تورات
محتوای کتابهای آسمانی مانند قرآن و تورات، مايه درك عميق و بصيرت مردم است:
«... بگو: من تنها از چیزی پیروی می‌کنم که بر من وحی میشود؛ این وسیله بینایی از طرف پروردگارتان است...»[31]
«و ما به موسی کتاب آسمانی دادیم بعد از آنکه اقوام قرون نخستین را هلاک نمودیم؛ کتابی که برای مردم بصیرت‌آفرین بود...»[32]
مانع بصيرت:
غفلت انسان در دنيا، مانع بصيرت نسبت به حقايق آخرتى است:
«(به او خطاب میشود) تو از این صحنه (و دادگاه بزرگ) غافل بودی و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم و امروز چشمت کاملا تیزبین است!»[33]
بصیرت در حادثه عاشورا:
حماسه آفرينان عاشورا، بىهدف و كوركورانه به كربلا نيامده بودند. آنان اهل بصيرت بودند؛ هم نسبت به درستى و حقّانيت راه و رهبرشان، هم به اينكه وظيفهشان جهاد و يارى امام است.[34]
عاشورا به ما مىآموزد كه در صحنههاى زندگى، در پيروىها و حمايتها، در دوستىها و دشمنىها و موضعگيرىها، بر اساس شناخت عميق و بصيرت عمل كنيم و با يقين و اطمينان به درستى كار و حقّانيّت مسير و شناخت خودى و بيگانه و حق و باطل، گام در راه بگذاريم.
[1] - ابن منظور؛ لسانالعرب، بیروت، دار صادر،ج 2، ص 418،« بصر».
[2] - هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ فرهنگ قرآن، قم، بوستان کتاب،چاپ اول، 1383، ج6، ص: 264
[3] - جواد، محدثی؛ پيامهاي عاشورا، قم، انتشارات تحسین، چاپ دوم، 1381، ص255 تا 257
[4] - سید رضی؛ نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، تهران، انتشارات فقیه، چاپ چهارم، 1378، خطبه 150، ص460.
[5] - محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمة، حمید رضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1377، چاپ اول ج1، ص558.
[6] - عبد الواحد، آمدی،تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378،چاپ دوم، ص 41
[7] - سید رضی؛ نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، تهران، انتشارات فقیه، چاپ چهارم، 1378خطبه 152، ص473
[8] - «وَ مََا يَسْتَوِي الْأَعْمىََ وَ الْبَصِيرُ »
[9] - «فَجَعَلْنََاهُ سَمِيعاً بَصِيراً»
[10] - داور پناه، ابوالفضل؛ أنوار العرفان في تفسير القرآن، تهران، انتشارات صدر، 1375، ج7، ص: 204
[11] - «قََالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمىََ وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً»
[12] - «قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ …. قُلْ هَلْ یسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ أَمْ …».
[13] - «وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ»
[14] - «قَدْ كَانَ لَكُمْ آیةٌ فِی فِئَتَینِ الْتَقَتَا ...یرَوْنَهُمْ مِثْلَیهِمْ رَأْی الْعَینِ وَاللَّهُ یؤَیدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصَارِ»
[15] - «مَثَلُ الْفَرِیقَینِ كَالْأَعْمَى وَالْأَصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یسْتَوِیانِ مَثَلًا أَفَلَا تَذَكَّرُونَ»
[16] - هاشمی رفسنجانی، اکبر؛فرهنگ قرآن، قم، بوستان کتاب،چاپ اول، 1383، ج6، ص: 264
[17] - «قَدْ جَاءَكُمْ بَصَائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ ...»
[18] - «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ ... وَلَهُمْ أَعْینٌ لَا یبْصِرُونَ بِهَا ... »
[19] - «وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِیمَا إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِیهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَأَبْصَارًا وَأَفْئِدَةً...»
[20] -«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا یفْقَهُونَ بِهَا ...»
[21] - «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ ... وَلَهُمْ آذَانٌ لَا یسْمَعُونَ بِهَا ...»
[22] - «وَكَذَلِكَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِیكُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»
[23] - آیه 8 سوره مبارکه ق «تَبْصِرَةً وَذِكْرَى لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ»
[24] - آیه 63 و 73 سوره مبارکه فرقان
[25] - آیه 108 سوره مبارکه یوسف
[26] - آیه 201 سوره مبارکه اعراف
[27] - آیات 45 و 46سوره مبارکه ص
[28] - آیات 20 و 21 سوره مبارکه ذاریات
[29] - آیه 13 سوره مبارکه آل عمران
[30] - آیه 201 سوره مبارکه اعراف
[31] - آیه 203 سوره مبارکه اعراف
[32] - آیه 43 سوره مبارکه قصص
[33] - آیه 22 سوره مبارکه ق
[34] - محدثي، جواد؛ پيامهاي عاشورا، قم، انتشارات تحسین، چاپ دوم، تابستان 1381، ص255.
