اخبار دانشگاهی کشور / اخلاق 10 اسفند 1389 - 01 March 2011
اين واژه از ريشه “ن،ف،ق” به معناى كم شدن، نابود شدن، هزينه كردن، مخفى كردن و پوشاندن است. در كاربرد رايج قرآن كريم و متون دينى، انفاق اصطلاحاً به اعطاى مال يا چيزى ديگر در راه خدا به فقيران و ديگر راههاى مورد نياز گفته مى‌شود. به نوشته راغب انفاق از آن رو به بخشيدن مال اطلاق مى‌شود كه با بخشش، به ظاهر مال فنا و زوال مى‌يابد. به نظر برخى واژه‌شناسان انفاق با “اعطا” ازآن جهت متفاوت است كه در انفاق همواره مالكيت شىء انفاق شده منتقل مى‌شود ولى در اعطا لزوماً چنين نيست. ازاين‌رو اسناد انفاق را به خداوند مجازى و آن را در آيه “يُنفِقُ كَيفَ يَشاء” (مائده/64) به معناى رساندن رزق به بندگان دانسته‌اند.[1]
آثار و برکات انفاق در قرآن
انفاق كردن در راه خدا و رفع حاجت نيازمندان آثار و بركاتِ فردى و اجتماعى متعددى دربر دارد. اين آثار اعم از مادى و معنوى، دنيوى و اخروى است. برخى از مهم‌ترين آثار انفاق از ديدگاه قرآن كريم عبارت است از:
1.تزکیه و طهارت نفس:
انفاق موجب پاك شدن نفس از بسيارى از رذايل اخلاقى است؛ چنان‌كه وجود اين ويژگى براى زكات دادن -كه خود گونه‌اى از انفاق به شمار مى‌رود- تصريح شده است: “از اموال آنها صدقه‌ای (بعنوان زکات) بگیر تا بوسیله آن، آنها را پاک سازی و پرورش دهی! و (به هنگام گرفتن زکات) به آنها دعا کن”[2] دنيا دوستى، مال دوستى و بخل از جمله رذايلى است كه با انفاق كردن از انسان دور مى‌شود.
2.آرامش روحی:
پيامد ديگر انفاق، آرامش روحى انفاقگر در دنيا و آخرت است: “کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند... نه ترسی دارند و نه غمگین می‌شوند.”[3] “خوف” را نگرانى از آينده و “حزن” را ناراحتى و اندوه از گذشته معنا كرده‌اند.
3.جبران و افزایش اموال:
خداوند كمبود مادى را كه بر اثر انفاق در مال انفاق كننده پديد مى‌آيد جبران مى‌كند: “و ما اَنفَقتُم مِن شَىء فَهُوَ يُخلِفُهُ” [4]مفسران مراد از “يُخلِفُه” را در اين آيه جبران مادىِ اموال در دنيا يا ثواب و پاداش اخروى دانسته‌اند.
4. تقرب به خداوند:
به تصريح آيات قرآنى انفاق موجب قرب و نزديكى انسان به خدا مى‌شود: “گروهی (دیگر) از عربهای بادیه‌نشین... و آنچه را انفاق می‌کنند مایه تقرب به خدا می‌دانند؛... آگاه باشید اینها مایه تقرب آنهاست.”[5] مراد از قرب در آيه، نزديكى در رتبه و مقام شخص به خداوند است.
5 . امنيت اجتماعى:
از جمله آثار خوشايند گسترش انفاق در جامعه، نقش مهم آن در گسترش امنيت و سلامت جامعه است. برخی از مفسران مراد از هلاكت را در این آيه “و در راه خدا، انفاق کنید! و (با ترک انفاق) خود را به دست خود به هلاکت نیافکنید.”[6] غلبه دشمنان بر مسلمانان بر اثر خوددارى از صرف مال در راه جهاد و به طور كلى امتناع از انفاق كردن در راه خدا دانسته‌اند كه در نهايت به ضعف مسلمانان و گسترش ناامنى در جامعه مى‌انجامد.
6.رحمت و بخشش الهی:
انفاق كردن در راه خدا در شمار اعمالى است كه جلب رحمت خداوند و آمرزش گناهان را در پى دارد:
“سَيُدخِلُهُمُ اللّهُ فى رَحمَتِه” (توبه/99)، “قالَ اللّه... لئِن اَقَمتُمُ الصَّلوة... و اَقرَضتُمُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا لاَُكَفِّرَنَّ عَنكُم سَيِّـاتِكُم” (مائده/12). “خداوند (به آنها) گفت:... اگر نماز را برپا داريد... و به خدا قرض‌الحسنه بدهيد [در راه او، به نيازمندان كمك كنيد] گناهان شما را مىپوشانم[ مى‌بخشم]”
7.پاداش اخروی و فرجام نیک:
انفاق مالى يا غير مالى، هرچند كوچك باشد بر خداوند مخفى نيست و حتی كم‌ترين انفاق در پرونده اعمال انسان نوشته مى‌شود. در آيات متعددى از قرآن‌كريم به پاداش اخروى انفاق تصريح شده است؛ از جمله با تعابيرى چون: “اجراً عظيماً” (نساء/40)، “أَجْرٌ كَبيرٌ” (حديد/7)، “أَجْرٌ كَريمٌ” (حديد/ 11و18) و “رِزْقٌ كَريمٌ” (انفال/4)؛ انفاقگران در آخرت از بهشت و نعمتهاى بهشتى بهره‌مند خواهند شد: “جَنّـتٌ تَجرى مِن تَحتِهَا الاَنهـرُ خــلِدينَ فيها...” (آل عمران/15).
شرایط و آداب انفاق
افزون بر شرايط اختصاصىِ هر يك از اقسام واجبِ انفاق، بعضی از شرايط و آداب عام انفاق در قرآن مورد تأكيد قرار گرفته كه مهم‌ترين آنها عبارت است از:
1.اسلام و ایمان:
انفاق هنگامى مقبول خداوند و موجب پاداش خواهد بود كه انفاق كننده به خدا و پيامبر ايمان داشته باشد: “به خدا و رسولش ايمان بياوريد و از آنچه شما را جانشين و نماينده (خود) در آن قرار داده انفاق كنيد؛ (زيرا) كسانى كه از شما ايمان بياورند و انفاق كنند اجر بزرگى دارند”.[7] ازاين‌رو انفاق منافقان بدين جهت كه آنان در باطن به خدا و رسول ايمان نياورده بودند مردود معرفى شده است. همچنين انفاق كافران هيچ سودى براى آنان ندارد و موجب پاداش نمى‌شود. آيه 117 آل‌عمران انفاق كافران را به بادى بسيار سرد تشبيه كرده كه به زراعت قومى كه بر خود ستم كرده‌اند، بوزد و آن را نابود سازد.[8]
2. قصد قربت و پرهیز از ریا:
انفاق هنگامى پذيرفته و موجب پاداش مى‌شود كه تنها براى رضايت خداوند باشد: “و آنچه را بعنوان زكات مىپردازيد و تنها رضاى خدا را مىطلبيد(مايه بركت است) كسانى كه چنين مىكنند داراى پاداش مضاعفند.”[9] مراد از زكات را در اين آيه مطلق انفاق در راه خدا دانسته‌اند. در آيه 265 بقره انفاقى كه براى خشنودى خدا انجام شود به بوستان بلندى تشبيه شده كه اگر باران درشت بر آن ببارد، ميوه خود را دو چندان دهد و اگر باران نرم هم بر آن ببارد سودمند است.[10] در مقابل، انفاقِ آلوده به ريا و تهى از نيت خالصانه، به قطعه سنگى تشبيه شده كه بر آن لايه نازكى از خاك باشد و با بارش بارانِ درشت ، صاف و بى‌ثمر رها شود.[11]
3.پرهیز از منّت گذاری و آزار رسانی:
شرط ديگر بهره‌مند شدن انفاقگران از پاداش الهى اين است كه انفاق با منّت گذاشتن بر نيازمندان يا آزار آنان همراه نباشد. اسلام، کرامت و شخصیت انسانی را ارج مینهد و اجازه نمیدهد به بهانه کمک و بخشش، عزت و غرور بندگان خدا لگدمال نیاز گردد. پس احسانی را که با منت و آزار همراه باشد حبط و باطل معرفی میکند. خداوند حکیم در بیانی رسا، رفتار آمیخته با منّت را به قطعه سنگی تشبیه میکند که بر لایه نازک خاک روی سنگ بذرافشانی میشود و با بارش یک رگبار، هیچ اثری از خاک و بذر دیده نمیشود و تنها سنگ سخت باقی میماند.
4.انفاق از مال پاک و حلال:
خداوند می‌فرماید: “ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از قسمتهای پاکیزه اموالی که (از طریق تجارت) بدست آورده‌اید، انفاق کنید”.[12] برخى مفسران مراد از “طيبات” را اموال حلال دانسته‌اند.
اين آيه درباره گروهى نازل شده كه ثروتهاى فراهم آمده از طريق ربا را در راه خدا انفاق مى‌كردند. بنابر حديثى، امام صادق(ع) به شخصى كه با مال دزديده شده انفاق مى‌كرد فرمود: “خداوند تنها از پرهيزكاران (اعمال خير را) مى‌پذيرد.”[13]
5.انفاق از چیزهای محبوب و مرغوب:
از شرايط ديگر بهره‌مندى از پاداش الهى در انفاق اين است كه انفاق از سرمايه‌هاى مورد علاقه انفاق كننده صورت گيرد. چشمپوشی از اموالی که مورد علاقه آدمی است، او را تا رسیدن به قله نیکی رهنمون میسازد. اصولاً ایثار در چیزی که انسان دلبستگی بیشتری بدان دارد، نمود بیشتری مییابد.
در قرآن آمده است: “هرگز به حقیقت نیکوکاری نمیرسید مگر آنکه از آنچه دوست دارید، انفاق کنید”.[14]
یکی از یاران پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله نخلستانی بسیار مصفا، زیبا و پردرآمد در مدینه داشت، تا جایی که همه در مدینه از آن سخن میگفتند. وی پس از نزول این آیه شریفه، خدمت پیامبر(ص) آمد و گفت: یا رسول اللّه؛ میدانی که محبوبترین اموال من همین باغ است و من میخواهم آن را در راه خدا انفاق کنم تا ذخیرهای برای رستاخیز من باشد. پیامبر فرمود: “آفرین بر تو؛ آفرین بر تو؛ این ثروتی است که برای تو سودمند خواهد بود”.
6 . ميانه‌روى درانفاق:
شرط مهم ديگر براى انفاق، رعايت اعتدال و پرهيز از افراط و تفريط در اين كار خير است: “و كسانى كه هر گاه انفاق كنند، نه اسراف مىنمايند و نه سختگيرى؛ بلكه در ميان اين دو، حدّ اعتدالى دارند.”[15] در تفسير اين آيه از امام صادق(ع) چنين نقل شده كه آن حضرت مشتى سنگريزه برداشت و آن را محكم در دست گرفت و فرمود: اين “اِقتار” است و مشتى ديگر برگرفت و چنان دست را گشود كه همه ريگها ريخت و فرمود كه اين “اسراف” است و بار سوم كه سنگريزه‌ها را برداشت، دست را تا آن حد گشود كه برخى از ريگها ريخت و برخى ديگر ماند و فرمود: اين “قَوام” است.[16]
7. انفاق نهانى:
هر چند احسان در تمامی اوقات امری پسندیده است و انفاق در راه خدا چه آشكار باشد و چه نهان، داراى اجر و پاداش است ولی با تدبّر در آیات قرآن و روایات درمییابیم عطاهایی که پنهانی باشند، ارزش بالاتری دارند؛ “اگر انفاقها را آشكار كنيد، خوب است! و اگر آنها را مخفى ساخته و به نيازمندان بدهيد، براى شما بهتر است! و قسمتى از گناهان شما را مىپوشاند؛ (و در پرتو بخشش در راه خدا، بخشوده خواهيد شد)“[17] زيرا در چنين انفاقى هیچ رنگی از تظاهر و ریا ندارد و آبروى نيازمندان نيز محفوظ مى‌ماند. ستایشگر چنین انفاقی تنها خداست که در سایهسار عرش خود، میزبان آنان است؛ زیرا از روی حیا و عزت نفس مستمندان پرده برنداشتهاند.
8.انفاق در شرایط دشوار:
انفاق چه در حال گشايش روزى و عدم وجود نياز شديد خود فرد يا جامعه و چه در حال سختى و نياز شديد، استحقاق پاداش دارد: “و شتاب كنيد براى رسيدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتى كه وسعت آن، آسمانها و زمين است و براى پرهيزگاران آماده شده است*همانها كه در توانگرى و تنگدستى، انفاق مىكنند...”[18] امّا انفاق در شرايط بحرانى و دشوار از اجر بيشترى برخوردار است. چنان‌كه قرآن كريم انفاق قبل از فتح را كه دوره مشقّتِ مسلمانان بود، برتر از انفاق پس از فتح دانسته است.[19]
[1] - دائرة المعارف قرآن كريم، موسسه بوستان کتاب، قم، 1385، چاپ اول، ج 4، ص 557.
[2] - «خُذ مِن اَموالِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم و تُزَكّيهِم بِها وصَلِّ عَلَيهِم ...» سوره توبه آیه 103.
[3] - «اَلَّذينَ يُنفِقونَ اَمولَهُم فى سَبيلِ‌اللّهِ ... لا خَوفٌ عَلَيهِم ولا هُم يَحزَنون» سوره بقره آیه 262.
[4] -سبأ/39
[5] -«ومِنَ الاَعرابِ مَن ... و يَتَّخِذُ ما يُنفِقُ قُرُبـت عِندَ اللّهِ ... اَلا اِنَّها قُربَةٌ لَهُم» سوره توبه آیه 99.
[6] - «واَنفِقوا فى سَبيلِ اللّهِ ولا تُلقوا بِاَيديكُم اِلَى التَّهلُكَة» سوره بقره آیه195.
[7] - «ءامِنُوا بِاللّهِ ورَسولِهِ واَنفِقوا مِمّا جَعَلَكُم مُستَخلَفينَ فيهِ فَالَّذينَ ءامَنوا مِنكُم واَنفَقوا لَهُم اَجرٌ كَبير» سوره حدید آیه7.
[8] -«مَثَلُ ما يُنفِقونَ فى هـذِهِ الحَيوةِ الدُّنيا كَمَثَلِ ريح فيها صِرٌّ اَصابَت حَرثَ قَوم ظَـلَموا اَنفُسَهُم فَاَهلَكَتهُ ...» آل‌عمران آیه117
[9] - «و ما ءاتَيتُم مِن زَكوة تُريدونَ وجهَ اللّهِ فَاُولـئِكَ هُمُ المُضعِفون» سوره روم آیه39.
[10] - «و مَثَلُ الَّذينَ يُنفِقونَ اَمولَهُمُ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللّهِ وتَثبيتـًا مِن اَنفُسِهِم كَمَثَلِ جَنَّة بِرَبوَة اَصابَها وابِلٌ فَـاتَت اُكُلَها ضِعفَينِ فَاِن لَم يُصِبها وابِلٌ فَطَـلٌّ ...» سوره بقره آیه265.
[11] - «كَالَّذى يُنفِقُ مالَهُ رِئاءَ النّاسِ ولا يُؤمِنُ بِاللّهِ واليَومِ الأخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفوان عَلَيهِ تُرابٌ فَاَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلدًا ...» سوره بقره آیه264.
[12] - «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ » سوره بقره آیه267.
[13] - «اِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ المُتَّقين» سوره مائده آیه27.
[14] - «لَن تَنالوا البِرَّ حَتّى تُنفِقوا مِمّا تُحِبّونَ» سوره آل‌عمران آیه92.
[15] - «والَّذينَ اِذا اَنفَقوا لَم يُسرِفوا ولَم يَقتُروا و كانَ بَينَ ذلِكَ قَوامـا» سوره فرقان آیه67.
[16] - كلینی، محمدبن یعقوب؛ اصول من الكافی، علی اکبر غفاری، بیروت، دارالتعارف،1401، چاپ چهارم، ج 4، ص 54.
[17] -«اِن تُبدوا الصَّدَقـتِ فَنِعِمّا هِىَ واِن تُخفوها وتُؤتوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَيرٌ لَكُم ويُكَفِّرُ عَنكُم مِن سَيِّـاتِكُم» سوره بقره آیه271.
[18] - و سارِعوا اِلى مَغفِرَة مِن رَبِّكُم وجَنَّة عَرضُهَا السَّمـوتُ والاَرضُ اُعِدَّت لِلمُتَّقين * اَلَّذينَ يُنفِقونَ فِى السَّرّاءِ والضَّرّاءِ ...» سوره آل عمران آیات 133- 134.
[19] - «لا يَستَوى مِنكُم مَن اَنفَقَ مِن قَبلِ الفَتحِ وقـتَلَ اُولـئِكَ اَعظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذينَ اَنفَقوا مِن بَعدُ وقـتَلوا وكُلاًّ وعَدَ اللّهُ الحُسنى» سوره حدید آیه10.
منبع : پژوهه
