كظم غيظ swallow anger

از راههای کنترل غضب می­توان به "کظم غیظ" اشاره نمود. برای روشن شدن مطلب، لازم است معنای کظم غیظ مشخص شده و چگونگی کنترل غضب به وسیله­ این صفت روشن گردد.

"غیظ" عبارت است از خشم شدیدی که پنهان شده[4]است و "کظم" عبارت از نگهداشتن و مخفی کردن چیزی در درون است.[5]"وَ ابْيَضَّتْ عَيْناهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظيمٌ"[6]؛  و چشمان او از اندوه سفيد شد اما خشم خود را فرو مى‏برد.[7]

با توجه به معنای این دو کلمه "کظم غیظ" یعنی فروخوردن و نگهداشتن خشم شدیدی که هنوز بروز نکرده است.

اگرچه علمای اخلاق تعریفشان از کظم غیظ مطابق معنای لغوی آن است اما می­توان چنین تعریفی ارایه داد:

"كظم غيظ نمودار ديگرى از تقواست كه اراده و مهار نفس در هر شرايطى، به دست عقل ايمانى است كه هم به سوى انفاق و تعاون پيش مى‏برد و هم از سركشى و تجاوز باز مى‏دارد و چشم پوشى از همگان را به دنبال مى‏آورد."[8]

کظم غیظ به دلیل آثار مثبت فراوانی که دارد از چنان جایگاهی در قرآن برخوردار است که در جای جای آن، صحبت ِ گذشت از کارهای جاهلانه ی مردمان است:

‌أ)                  «بسيارى از اهل كتاب، از روى حسد -كه در وجود آنها ريشه دوانده- آرزو مى‏كردند شما را بعد از اسلام و ايمان به حال كفر باز گردانند با اينكه حق براى آنها كاملا روشن شده است. شما آنها را عفو كنيد و گذشت نماييد تا خداوند فرمان خودش (فرمان جهاد) را بفرستد خداوند بر هر چيزى تواناست‏»[9]

‌ب)             «همان­ها كه در توانگرى و تنگدستى، انفاق مى‏كنند و خشم خود را فرو مى‏برند و از خطاى مردم درمى‏گذرند و خدا نيكوكاران را دوست دارد.»[10]

‌ج)               «اگر نيكي­ها را آشكار يا مخفى سازيد، و از بديها گذشت نماييد خداوند بخشنده و تواناست (و با اينكه قادر بر انتقام است عفو و گذشت مى‏كند)»[11]

‌د)                «از آنها درگذر و صرف نظر كن كه خداوند نيكوكاران را دوست مى‏دارد!»[12]

‌ه)                « همان كسانى كه از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب مى‏ورزند و هنگامى كه خشمگين شوند عفو مى‏كنند.»[13]

‌و)                 « بندگان (خاص خداوند) رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بى‏تكبّر بر زمين راه مى‏روند و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گويند)، به آنها سلام مى‏گويند (و با بى‏اعتنايى و بزرگوارى مى‏گذرند)»[14]

‌ز)                 «و در برابر آنچه (دشمنان) مى‏گويند شكيبا باش و بطرزى شايسته از آنان دورى گزين!»[15]

و آیات دیگری نیز در این باره وجود دارند که به دلیل اختصار از آوردنشان خودداری می­شود.[16]

در روایات نیز اهمیت بسزایی به این صفت ویژه داده شده است؛ چرا که اولین گام مؤثر در مهار خشم و آثار مخرّب آن است. در واقع شخص کظم غیظ کننده؛

‌أ)             نیرومندترین افراد می­باشد.[17]

‌ب)        شایستگی دوستی را دارد.[18]

‌ج)          دور اندیش­ترین مردمان است. [19]

‌أ)                                دوست داشتنی­ترین راه برای رسیدن به خداست.[20]

‌ب)                           گواراترین جرعه­ایست که انسان در هنگام خشم می­نوشد. [21]

‌ج)                                      پاداش بزرگ در برابر بلاى بزرگست.[22]

آثار کظم غیظ را در دو دسته می­توان جای داد:

1) آثار مادّی(یا اجتماعی):

‌أ)             موجب تمرکز فکر در هنگام خشم می­گردد؛ از نتایج مهم آن تصمیم­گیری صحیح و مناسب است.[23]

‌ب)        باعث حفظ جان و مال در هنگام حکومت دشمنان می­شود.[24]

‌ج)          مانع فساد و تباهی عقل می­شود.[25]

‌د)           از متهم کردن بی­جای مردم جلوگیری می­کند.[26]

‌ه)           مانع فحاشی و هتک حرمتِ دیگران می­شود.[27]

‌و)            جلوی درگیری­های جسمی که گاهی منجر به قتل بی گناهی می­شود را، می­گیرد.[28]

‌ز)            جایگاه اجتماعی ویژه‌ای در میان مردم پیدا کرده و عزیز می­شود.[29]

2) آثار معنوی (پاداش خداوندی):

‌أ)             موجب بهره‌مندی از رضای پروردگار در روز قیامت است.[30]

‌ب)        خداوند قلب آدمی که خشمش را فرو خورده در روز قیامت از ایمنی و ایمان پر می­کند.[31]

‌ج)          خداوند عیوب چنین شخصی را می­پوشاند.[32]

‌د)           خداوند هم خشمش را از او باز می­دارد.[33]

‌ه)           هر که در هنگام خشم یاد خدا کند و انتقام نگیرد خدا هم او را در جمع کسانی که مستحق نابودی هستند قرارش نمی­دهد و خدا انتقامش را از کسانی که در حق او ظلمی روا داشته­اند، باز می­ستاند.[34]

اما سوال اصلی این است که چگونه می­توان خشم را فروخورد و آن را مهار نمود؟

در مجموع از بررسی روایات و کلام علمای اخلاق دو راهکار برای فروخوردن خشم هنگام مواجهه با آن به دست می­آید: 1) عملی و 2) علمی

در روایات در مرحله­ی اول برخورد با خشم چند راهکار عملی توصیه شده است:

‌أ)             گفتن«اعوذ بالله من الشیطان الرجیم»[35]

‌ب)        سجده نمودن.[36]

‌ج)          وضو گرفتن.[37]

‌د)           سکوت کردن.[38]

‌ه)           تغییر حالت از وضعیتی که در آن قرار دارد؛ یعنی اگر ایستاده است بنشیند و...[39]

‌و)            هنگام خشم بر خویشاوندان، نزديك او رود و تنش را مس كند (مثلا دست به دست او بسايد).[40]

در مجموع از دقت در اعمالی که توصیه شده می­توان گفت هر عملی که در انسان باعث شود انسان به آرامش برسد برای جلوگیری از خشم در قدم اول مفید خواهد بود.

راهکار علمی

1) در مرحله­ی اول ِ راهکار علمی نیز چند توصیه در روایات ذکر شده و چند توصیه نیز علمای اخلاق بیان داشته­اند که به اجمال به هریک از آنها اشاره­ای می­شود:

-تفکر و تأمل در آیات و روایاتی که در نکوهش خشم بی‌جا و آثار شوم آن آمده است.[41]

-تفکر و تأمل در آیات و روایاتی که در ستایش کظم غیظ و آثار آن وارد شده است.[42]

- توجه به اینکه خداوند در همه حال ناظر اعمال ماست[43] و بسیاری از ناملایمات که در زندگی با آن مواجه می­شویم به اراده­ی اوست و هر چه برای بنده­اش مقرّر نموده به صلاح اوست "هر چه پیش سالک آید خیر اوست".

-تصور قیافه و حرکات خنده داری که در هنگام خشم در انسان­ها ظاهر می­شود.[44]

-توجه به این مطلب که با خشم گرفتن ممکن است موقعیت اجتماعی خود را از دست دهد و شخصیتش در بین اطرافیان خُرد شود.

2) دومین راهکار علمی توصیه شده -که راهکاری زیربنایی نیز محسوب
می­شود- شناسایی و از بین بردن عوامل و اسبابی است که موجب به خشم آمدن انسان می­باشد. در روایتی نقل شده است که حواریّون از حضرت عیسی(ع) سوال کردند: سرچشمه خشم از كجاست؟ فرمود: از كِبر و جبروت و كوچك شمردن مردم.[45]

---