اخبار دانشگاهی کشور / اخلاق 11 اسفند 1389 - 02 March 2011
گناهان کبیره، گناهانی هستند که در قرآن و روایات به کبیره بودن یا عذاب آنها تصریح شود که در صورت استغفار و تصمیم بر عدم برگشتن بسوی آنها دیگر گناهان ـ گناهان صغیره ـ نیز به لطف و عنایت الهی بخشوده میشود. از جمله گناهانی که در قرآن و سنت به کبیره بودن آنها تصریح شده است اصرار بر گناهان حتی صغیره است که گناه صغیره را تبدیل به کبیره میکند.[1]
تعریف اصرار بر گناه
«صُرّّ» بمعنی بستن و گره زدن است. کیسه را هم به آن جهت صُرّه میگویند که پول در آن گره زده و بسته میشود. اصرار هم معنای ثبات و دوام را میرساند. اصرار به گناه را نیز بدان لحاظ اصرار گویند که گوئی گناه را به گناه یا گناه را به خود بسته است.[2]
در اصطلاح اندیشمندان علم اخلاق و فقه، اصرار آن است که گناه معینی را مکرر بجا آورد، بدون اینکه بعد از هر مرتبه پشیمان شده، توبه کند یا گناه از او به طور کلی زیاد سر زند و پیشه و عادت او گردیده باشد هرچند از انواع متعدد گناهان باشد.
بعضی از فقها نیز بر این باورند که بجا آوردن گناه صغیره یک مرتبه با قصد انجام دوبارۀ آن اصرار است؛ یعنی مجرد تصمیم به تکرار آن گناه، اصرار است و بعضی دیگر فرمودهاند که ترک توبه از گناهی که کرده اصرار است هر چند آن را تکرار نکند و تصمیم بر تکرارش نیز نداشته باشد.
ولی آنچه بنظر می رسد این است که صدق اصرار در این دو صورت اخیر چه از حیث لغت و چه از حیث عرف مشکل است .[3]
اصرار بر گناه از منظر قرآن و سنت
خدای تعالی در توصیف سالکان بسوی آخرت، یکی از اوصاف آنها را عدم اصرار بر گناه و عمل زشتی که قبلاً انجام دادهاند بر میشمارد:
«ولم یصرّوا علی ما فعلوا و هم یعلمون»[4] و استغفار و توبه را به اصرار نداشتن بر گناه مقید میسازد.
ابو بصیر از حضرت صادق (ع) نقل نموده که آن حضرت فرموده است:
«به خدا قسم که خداوند چیزی را از عبادت و طاعت بنده نمیپذیرد در حالیکه آن بنده بر چیزی از گناهان مصرّ باشد».[5]
دلالت این حدیث هم بر کبیره بودن اصرار پر واضح است. زیرا گناه صغیرهای که به واسطه ترک کبائر و انجام واجبات، خود به خود برطرف و آمرزیده شده است چگونه مانع پذیرفته شدن طاعات و عبادات میگردد؟! پس معلوم میشود اصرار بر گناه، خود کبیره است که سبب پذیرفته نشدن سایر عبادات است.
در بعضی از روایات به صراحت، آن را از بزرگترین گناهان کبیره شمرده، دوری آن را از پیروان خویش خواستهاند. از آن جمله امام علی(ع) میفرماید:
«بترس و دوری کن از اصرار بر گناه، زیرا اصرار از بزرگترین گناهان کبیره و عظیمترین جرائم است».[6]
آثار اصرار بر گناه
1ـ بی فایده بودن یاد خدا
اصرار بر گناه و تکرار آن حالتی در روح انسان به وجود میآورد که با آن وضعیت، دیگر یاد خدا هم فایدهای نخواهد داشت و آن حالت عبارت است از سبک شمردن امر الهی و بیپروا بودن در هتک حرمت او و خود را در پیشگاه مقدسش بزرگ شمردن و بدیهی است که با پدید آمدن چنین حالتی در انسان، دیگر روح بندگی در وجود او باقی نمانده، در نتیجه یاد خدا هم اثر و نتیجهای نخواهد بخشید. البته باید دانست که این جریان در صورتی است که تکرار گناه و اصرار بر آن، از روی علم و عمد باشد و لذا فرمود: «و هم یعلمون»[7].
2ـ عاقبت به شر شدن
از طرفی بر اثر اصرار برگناه و تكرار آن، محبت آن گناه در دل او ريشه دوانيده، ياد آن گناه بر قلب او غلبه میکند. بنابراین چون هنگام مرگ رسد صورت آن گناه در نظرش مجسم میشود و ميل به انجام آن در او پيدا میگردد و در همان حال كه توّجه روحش به عالم طبيعت و روى دلش بسمت دنيا است جانش گرفته میشود. چنين كسى كه سرش را بطرف دنيا برگردانيده و قبض روح شده است از لقاء پروردگار محجوب و در پرده خواهد بود و آنگاه كه انسان از خدايش محجوب گشت عذاب بر او نازل مىشود و آثار گناهانش ظاهر ميگردد، چون انسان بر همان چيزى كه بر آن زندگى ميکند ميميرد و بر آنچه كه بر آن مرده، زنده مىشود. همانطور که پیامبر اکرم(ص) فرموده است.[8]
3ـ مانع فهم
از جمله موانع درک و فهم و کاهش معرفت اين است كه شخص بر انجام گناهى اصرار ورزد که اين باعث زنگار و تيرگى قلب شده، صفا و نورانیت آن را که از ابزار مهم درک و فهم است میزداید: درست مانند كثافات كه روى آينه باشد.[9]
4ـ استهزاء و مسخره کردن خود
امام باقر عليه السّلام میفرماید:
«کسیکه از گناه توبه کرده، مانند كسى است كه گناه نكرده است اما كسىكه بر گناه اصرار دارد و استغفار مىكند، مانند كسى است كه خود را استهزاء كرده است».[10]
5ـ ظلمانی کردن قلب:
اصرار بر گناه را به آبى تشبيه كردهاند كه بطور مداوم قطره قطره بر سنگى بچكد. اين آب بالأخره در سنگ اثر مىكند در حالىكه اگر همان مقدار آب يك دفعه بر آن سنگ ريخته شود در آن تأثيرى نخواهد داشت و به همين دليل پيامبر گرامى اسلام صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:
«محبوبترین اعمال نزد خداوند با دوامترين اعمال است اگر چه كم باشد». [11]
طبق قاعده ـ هر چيزى با ضدش شناخته مىشود[12]ـ از اين حديث چنين استفاده مىشود که فقط عمل دائمى تأثیر گذار است اگر چه كم باشد. گناهان كوچك هم اگر دوام يابند در ظلمانى كردن قلب تأثير بسزایی خواهند داشت.[13]
6ـ از کف دادن ملکۀ عدالت
عدالت، انجام واجبات و ترک محرمات وعدم اصرار بر گناهان است که با اصرار بر آنها و سقوط این ملکه، وی فاسق گشته، دیگر حتی شهادت او در محاکم قضایی نیز از درجۀ اعتبار ساقط است.
7ـ از کف دادن قوۀ تشخیص
امام باقر عليه السّلام میفرماید:
«چيزى براى قلب فساد آورتر از گناهش نيست، قلب مرتكب گناه مىشود و بر آن اصرار مىورزد تا بالايش را پائين مىگرداند (وارونه مىشود و معكوس مىفهمد و حق و باطل را بجاى هم مىگيرد)».[14]
تعیین اصرار، عرفی است
مشخص است که تکرار و زیادی گناه به چند مرتبه حاصل می شود اما تعیین تعداد آن به نظر عرف است و میزان معینی برای آن نیست. زیرا به اختلاف گناهان صغیره و نزدیکی و دوری آنها از کبائر، مختلف میشود. بعضی به سه بار کبیره است و بعضی به بیشتر و برخی به کمتر. به هر حال تعیین آن به نظر عرف است.[15]
منشأ اصرار بر گناه
اصرار بر گناه يا ناشى از تباهى و خواری يكى از دو قوه (شهوت و غضب) و خروج يكى از اين دو از اطاعت قوه عاقله است يا از فساد هر دو قوه با هم پديد مىآيد و در اين صورت از رذائل هر دو قوه به شمار می آید و هر چه دلالت بر نکوهش مطلق گناه يا بر ذم هر يك از افراد معيّن آن داشته باشد بطريق أولى و با تأكيد بيشتر بر نکوهش اصرار بر گناه دلالت دارد.[16]
درمان اصرار بر گناه
اما علاج اصرار بر گناه و دواء براى دستيابى به توبه، نياز به تحصيل اسباب آن دارد و آن عبارت است از علم و تذكر و مجاهدت با عمل. اما علم به اين است كه بداند آنچه بهتر و پايدارتر است آن سراى آخرت است و گناهان موجب شقاوت و بدبختى بس بزرگ براى او در دنيا و آخرت خواهد بود و آنچه كه انسان را از اين شقاوت عظمى نجات مي بخشد و محبت حضرت حق تعالى را كسب مي كند و آدمى را بجوار حضرت ذو الجلال و لقاء او مي رساند توبه است.
از اينكه بگذريم بايد دانست كه علم با غفلت نفعى بحال آدمى ندارد مگر اينكه انسان متذكر شود و علامت فكر سودمند اين است كه آن فكر در تغيير و تحول احوال آدمى اثر بگذارد و در عواقب سوئى كه بخاطر زياده روى در منافع زودرس دنيائى در انتظارش هست او را به تفكر وا دارد و همیشه متذکر آن بوده در اطراف آن نهایت تفکر را بکند. آنگاه شروع به توبه کند که مراتب و مراحل آن در کتابهای اخلاقی بیان شده است.[17]
نتیجه اینکه اصرار بر گناه ولو صغیره از گناهان کبیره بوده، سم مهلکی بر پیکره روح و روان انسان است که حالت بندگی را از او ربوده، نام و یاد خدای تعالی هم ثمرهای نمیبخشد.
[1] ـ شیخ حر عاملی،محمدبن الحسن؛وسایل الشیعه،مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث،چاپ اول،1412ق،ج15،ص329،ح33
[2] ـ قرشی،سید علی اکبر؛قاموس قرآن،دارالکتب الإسلامیه،چاپ نهم،1381ش،لغت«صرّ»؛طریحی،فخرالدین،مجمع البحرین،تحقیق سید احمد حسینی،المکتبه المرتضویه،لغت«صرّ»
[3] ـ دستغیب،سید عبدالحسین؛گناهان کبیره،دفتر انتشارات اسلامی،چاپ 16،سال1382ش،ج2،ص266
[4] ـ سوره آل عمران،آیه 135 یعنی:«و بر گناه اصرار نمی ورزند، با اینکه می دانند»
[5] ـ کلینی،یعقوب؛اصول کافی،تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری،دارالکتب الإسلامیه،چاپ ششم،1375ش،ج2،ص288
[6] ـ امام علی(ع):«ایاک و الاصرار فانه من اکبر الکبائر و اعظم الجرایم» عبد الواحد آمدي؛غررالحكم و دررالكلم،ترجمه محمد علي انصاري،تصحيح مهدي انصاري قمي،نشر مؤسسه انتشاراتي امام عصر(ع)،چاپ دوم،1384ش،ص192
[7] ـ طباطبائی،سید محمد حسین؛المیزان فی تفسیر القرآن،دارالکتب الإسلامیه،چاپ سوم،1394ق،ج4،ص19
[8] ـ ورام بن ابی فراس،ابی الحسن؛تنبیه الخواطر نزهه النواظر(مجموعه ورام)،دارالکتب الإسلامیه،ج2،ص133؛ ملکی تبریزی،میرزا جوادآقا،اسرارالصلاه،مترجم رضارجب زاده،انتشارات پیام آزادی،چاپ هشتم،1378ش،ص233
[9] ـ جباران،محمدرضا؛ اخلاق (ترجمهى اخلاق)، مؤسسهى انتشارات هجرت، چاپ : چهارم،1378 ش ص : 101
[10] ـ همان، ص : 334
[11] ـ الخبر الذي رواه أبو هريرة عن النبي ص أنه قال« إن أحب الأعمال إلى الله تعالى أدومها و إن قل» علم الهدى، سيد مرتضى ؛تنزيه الأنبياء (ع)، انتشارات شريف رضى قم،1250ق،ص130
[12] ـ «الأشياء تستبان باضدادها»
[13] ـ جباران،محمدرضا؛ اخلاق (ترجمهى اخلاق)، مؤسسهى انتشارات هجرت، چاپ : چهارم،1378 ش، ص346
[14] ـ قال الباقر (ع):«ما من شيء أفسد للقلب من خطيئته، إنّ القلب ليواقع الخطيئة، فما يزال به حتّى يغلب عليه، فيصيّر أعلاه أسفله» کلینی،یعقوب،اصول کافی،تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری،دارالکتب الإسلامیه،چاپ ششم،1375ش،ج2،ص268
[15] ـ دستغیب،سید عبدالحسین؛گناهان کبیره،دفتر انتشارات اسلامی،چاپ 16،سال1382ش،ج2،ص265
[16] ـ مجتبوى، سيد جلال الدين؛ علم اخلاق اسلامى، انتشارات حكمت، چاپ : چهارم، 1377 ش،ج : 4 ص : 63
[17] ـ ملكى تبريزى، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، رضا رجب زاده، انتشارات پيام آزادى، چاپ : هشتم،1378 ش ،78
منبع : پژوهه
