اخبار دانشگاهی کشور / اخلاق 11 اسفند 1389 - 02 March 2011
تواضع از صفات پسنديدهاى است كه از طريق آن درهاى رحمت الهى بر روى بندگان باز مىشود. ریشه تواضع «وضع» است؛ در اصل به معنى فرونهادن است[1]و به معنای خویش را كوچك نشان دادن، [2]خود را خوار کردن(تذلل) آمده است.[3]ضد آن رفع و بلندى است[4]و در مقابل«تكبر» به معناي خود را بزرگ دانستن است.[5] تواضع حد وسط تكبّر و تذليل است.[6] مرحوم نراقى در تعريف تواضع مىگويد: تواضع عبارت است از شكسته نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از ديگرى ببيند و لازمه آن كردار و گفتاري است كه دلالت بر تعظيم ديگران و اكرام ايشان مىكند.[7]
خفض جناح[8]، اخبات[9]و اذلة به معناى تواضع و فروتنى آمده است[10]و تعبير به فروتني در فارسى همين معنا را مىرساند.
فضيلت تواضع در قرآن
واژه تواضع در قرآن مجيد نيامده است ولى خداوند، با تعبيرهاى لطيف ديگرى مردمان را به اين فضيلت فرا خوانده است.
«بال و پر خود را براى مؤمنانى كه از تو پيروى مىكنند بگستر! »[11]
تعبير خفض جناح در آيه كنايه از تواضع است به اين گونه كه پرندگان به هنگامى كه مىخواهند نسبت به جوجههاى خود اظهار محبت كنند آنها را زير بال و پر خود مىگيرند.[12]
همچنين خداوند درباره تواضع واحترام نسبت به والدين، با همين واژه(خفض جناح) خطاب مىفرمايد:
«بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر! »[13]
در آيه ديگر در توصيف بندگان شايسته خداوند چنين مىخوانيم:
«بندگان(خاص خداوند)رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بىتكبّر بر زمين راه مىروند و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گويند)، به آنها سلام مىگويند(و با بىاعتنايى و بزرگوارى مىگذرند)»[14]
فضيلت تواضع در روايات
تواضع یکی از والاترین خصلتهای اخلاقی و از ویژگیهای بندگان خدا است. این مسئله در روایات اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفته است.
در حدیثى از رسول خدا(ص) مىخوانیم: «چه مىشود که شیرینى عبادت را در شما نمىبینم؟ عرض کردند: شیرینى عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است![15]»
امام على(ع)میفرماید:
«به وسيله تواضع با تكبر كه ضد آن است مقابله كنيد».[16]
حدیث دیگرى از نبىّ اکرم(ص) است كه فرمودند:
«خداوند به پنج دسته از انسانها به فرشتگان مباهات مىکند:... يكي آنها که به خاطر خدا تواضع مىکنند و... »[17]
در اهميت تواضع همين بس كه تواضع يكي از ابزار عقل ميباشد. در اين زمينه امام كاظم(ع) ميفرمايند:
«خداوند تواضع را ابزار كار عقل قرار داده و تكبّر را ابزار جهل».[18]
تواضع از صفات دوستان خدا نیز هست. چنانچه پيامبر گرامى(ص)فرمود:
«چهار چيز است كه خدا كرامت نمىكند مگر به كسى كه خدا او را دوست داشته باشد: اول، سكوت، دوم، توكل برخدا، سوم،؛ تواضع، چهارم: زهد در دنيا»[19]
آیا خداوند متواضع است؟
صفت«تواضع» اگرچه برای بندگان از صفات کمالیه است.اما به کار بردن آن برای خداوند سزاوار نیست. زیرا متناسب با مقام عظمت و جلال خداوند نیست.[20]
تواضع در برابر چه كسانی خوب است؟
فروتنی، در فرهنگ اسلام در مقابل مستكبران و یا توانگران به خاطر ثروت و قدرت آنان زشت و نكوهیده است.
امیر مؤمنان(ع) فرمود:
هر كس نزد توانگری رود و به خاطر ثروتش برایش فروتنی كند، دو سوّم دینش از میان رفته است.[21]
درجات تواضع
خواجه عبدالله انصاری برای تواضع سه درجه قائل است:
1)تواضع برای دین؛ آن است که راه مخالف دین را نپیماید.
2)تواضع برای بندگان؛ آن است که همه کس را برادر خویش و برتر از خود بداند و ظن بد به آنها نبرد.
3)تواضع برای حق؛ آن است که از رای خود، در خدمت به خلق و از راه و رسم خود در معاشرت، برای حق چشم پوشی کند و رضا به رضای او دهد.[22]
امام رضا(ع) پیرامون درجات تواضع چنین فرموده است:
«تواضع درجاتی دارد، از آن جمله، انسان قدر خویش را بشناسد و با دلی سالم در جایگاه خود نشیند، دوست نداشته باشد به سوی كسی رود، مگر چنان كه به سویش آیند (با مردم چنان كه دوست دارد با او رفتار شود رفتار كند) اگر بدی ببیند، آن را با نیكی بپوشاند، فرو خورنده خشم و درگذرنده از (لغزش) مردم باشد و خداوند نیكوكاران را دوست دارد. »[23]
اقسام تواضع
تواضع در مقامهاى مختلف فرق مى كند.تواضع در مقابل خداوند، تواضع در برابر مردم، استاد، والدين و...كه ما به چند نمونه از آن اشاره مي كنيم:
تواضع در برابر خدا
اساس بسيارى از كمالات تواضع و افتادگى است و روح تواضع، بندگى و كرنش در برابر خداوند است.
امام صادق(ع)فرمود: اصل و اساس تواضع، عزت و بزرگى خدا را به يادآوردن و خود را ناچيز شمردن است.[24]
از جمله مواردي كه از مصاديق تواضع در برابر خدا به حساب ميآيد تواضع به هنگام برخوردارى از نعمت و دورى از تجملات است. در اين باره خداوند متعال به حضرت عيسى(ع) فرمود: هرگاه نعمتى به تو ارزانى كنم با فروتنى، استقبال كن و در برابر نعمتهاى الهى سپاسگزار باش، تا آن نعمت را بر تو كامل و فراوان سازم.[25]
پيامبر اسلام(ص) مىفرمايد: كسى كه از پوشيدن لباسهاى فاخر، با وجود آن كه قادر بر پوشيدن آنهاست، به خاطر خدا و از روى فروتنى و افتادگى صرف نظر نمايد، خداوند او را رداى كرامت بپوشاند.[26]
تواضع نسبت به استاد
گرچه تواضع در برابر تمام انسانها لازم است، امّا در برابر والدين، استاد و مؤمنان لازمتر است.
نبی اکرم(ص)فرمودند: برای استاد خویش فروتنی کنید.[27]
تواضع نسبت به والدین
در آیات قرآن كريم سفارش به خفض جناح نسبت به والدين شده است، يعنى براى آن دو تواضع كن، تواضعى كه ناشى از رحمت و مهربانى است[28].
تواضع نسبت به مؤمنان[29]
تواضع رهبرنسبت به مردم
امير مؤمنان(ع) در نامه خود به محمد بن ابى بكر چنين مىفرمايد:
بالهاى خود را براى آنها فرود آر! و در برابر آنها نرمش كن.[30]
نشانه تواضع
در مورد نشانههاى تواضع روایات جالبى در منابع اسلامى وارد شده است كه ميتوان به موارد ذيل اشاره داشت:
غذا خوردن با فقرا
شخصى از اهل بلخ روايت مي كند كه «با امام رضا(ع)در سفر خراسان همراه بودم روزى سفره حاضر كردند، پس حضرت همه ملازمان خود از خادمان و غلامان سياه را بر سفره جمع كردند، من عرض كردم: فداى تو شوم اگر سفره جدائى از براى ايشان قرار دهى بهتر است. فرمود: ساكت باش، به درستى كه خدای همه يكى و دين همه يكى و پدر و مادر همه يكى است و جزاى هر كس را به قدر عمل او مىدهند.[31]
تواضع در راه رفتن
قرآن مىفرمايد: «و روى زمين، با تكبر راه مرو! تو نمىتوانى زمين را بشكافى و طول قامتت هرگز به كوهها نمىرسد. »[32]
حضرت على(ع) در توصيف اهل تقوا فرمود:
از جمله صفات برجسته پرهيزكاران اين است كه راه رفتن آنان از روى تواضع و فروتنى است.[33]
تواضع در نشستن
حضرت امير المؤمنين(ع) فرمودند كه: «هر كه خواهد مردى از اهل آتش را بيند نگاه كند به مردى كه نشسته و در برابر او طايفهاى ايستاده باشند.»[34]
ترك جدال
از ديگر نشانههاي تواضع، ترک«جدال»است یعنى انسان به خاطر برترى جویى با دیگرى بحث نکند.
امام صادق(ع)در بیانی، تواضع را چنین معنی کردند: از تواضع است که...جرّ و بحث را رها کنی، هر چند حق با تو باشد.[35]
مانند مردم عادی عمل کردن
يكي از اصحاب حضرت رسول(ص) روايت كرده است كه: «آن حضرت خود علف به شتر مىداد و آن را مىبست و خانه را مىرفت و گوسفند را مىدوشيد و نعلين خود را پينه مىكرد و جامه خود را وصله مىنمود و با خدمتكاران چيز مىخورد و چون خادم از دست آسيا كشيدن خسته مىشد آن حضرت خود آسيا مىكشيد و از بازار چيزى مىخريد و به دست يا به گوشه جامه خود مىگرفت و به خانه مىآورد...[36]»
سلام كردن
امام صادق(ع) و امام حسن عسگری(ع) در دو تعبیر فرمودند:
نشانه تواضع اين است كه به هر كس برخورد كردى سلام كنى.[37]
پذيرفتن پيشنهاد و انتقاد ديگران و قبول حق
از خصوصیات فرد متواضع آن است که اگر از جانب فردی پیشنهادی به او شد متواضعانه قبول نماید؛ امیر المومنین علی(ع) میفرمایند: خوشا بر کسی که عیبش او را از عیب جوئی از مردم باز دارد و بیدریغ تواضع کند و با اهل دانش و رحمت همنشین باشد که این موجب میگردد قبول انتقادات و پذیرش پیشنهادات دیگران برایش آسان گردد.[38]
نماز و اجزاء آن مانند: سجده، ركوع، قنوت از نشانه هاي تواضع [39]
آثار تواضع
بىشك، روحيه تواضع چه در برابر خداوند و چه در برابر بندگان او از زيباترين جلوههاى آداب معاشرت است و بهرههاى فراوانى نصيب افراد متواضع خواهد شد، از جمله:
الف) آثار فردی تواضع
بلند مرتبه شدن از طرف خدا
رسول گرامى اسلام(ص) تواضع را وسيله سربلندى و عظمت مقام انسان مىداند و مىفرمايند:
«كسى كه به خاطر خدا تواضع كند خداوند مقام او را بالا مىبرد.»[40]
امام صادق(ع)می فرمایند:
«حضرت لقمان به فرزندش فرمود: عزت از آن كسى است كه براى خدا خضوع كند و افتخار و بزرگى براى كسى است كه براى خدا تواضع كند...[41]»
برتری در بندگی
رسول مکرم اسلام(ص)در خطبهای فرمودند:
«ای مردم، همانا برترین مردم از جهت بندگی، کسی است که با وجود برتری مقام، تواضع کند.»[42]
کمال عقل
امام صادق(ع) فرمودند:
«كمال عقل در سه چيز است، يكى از آنها تواضع براى خدا است.»[43]
سلامتی
امام علی(ع) فرمودند: «تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان میآورد»[44]
سرچشمه نعمت
امام علی(ع) فرمودند: «با تواضع و فروتنی نعمت کامل میشود.»[45]
از احادیث اسلامى استفاده مىشود که تواضع شرط قبولى عبادات بوده و از بزرگترین عبادتها محسوب می شود.[46] [47]
ب) آثار اجتماعی تواضع
تواضع، عامل محبوب شدن
فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به يكديگر مهربان مىسازد. امير مؤمنان(ع) فرمود:
«نتيجه تواضع، جلب محبت و علاقه مردم است.»[48]
و يا امام صادق(ع) مىفرمايند: «سه چيز محبت و دوستى مىآورد: دين و فروتني وسخاوت.[49]»
عامل بزرگواری و شرافت
گاه چنین تصوّر مىشود که تواضع انسان را کوچک مىکند، در حالى که این یک برداشت نادرست است.
حضرت علي(ع) ميفرمايند: «تواضع نردبان بزرگی است.»[50]
ایمن بودن از حسادتها
امام حسن عسکری(ع) میفرمایند :
فروتنی نعمتی است که مورد طمع حسودان قرار نمیگیرد.[51]
برقراري عدالت
رسول اكرم(ص) تواضع را سبب رفع ستم از جامعه و برقراري عدالت دانسته، میفرمایند:
«نسبت به یكدیگر فروتن باشید تا كسی بر دیگری ستم روا ندارد.»[52]
تواضع، سنگري در مقابل دشمنان
امام علی(ع) فرمودند: «تواضع را سنگر میان خود و دشمنتان، یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید.»[53]
شیوه های کسب تواضع
براي كسب روحيه تواضع ميتوان از راهكارهاي مختلفي اشاره کرد: توجه به آثار تواضع، عمل كردن به آنچه كه در مورد نشانههاي تواضع ذكر شد، دقت در سيره معصومين(ع) و سفارشات ايشان، نيز دستیابی به ریشه کبر و علتهای اصلی آن و همچنين مسايل ديگر از جمله خودشناسی و آگاهی از خلقت خویش و نیز خداشناسی.[54]
[1] - مصطفوى، حسن؛التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش، ج13، ص131
[2] - راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ترجمه وتحقيق مفردات الفاظ قرآن، خسروى حسينى سيد غلامرضا، تهران، انتشارات مرتضوى، 1375 ش، دوم ، ج4، ص 464
[3] - داور پناه، ابوالفضل؛انوار العرفان فى تفسير القرآن، تهران، انتشارات صدر، 1375 ش، اول، ج5، ص 339
[4] - ابن منظور، محمد بن مكرم؛لسان العرب، بيروت، دارصادر، 1414 ق، سوم ، ج8، ص 396
[5] - مهيار ، رضا ؛ فرهنگ ابجدي (عربي ، فارسي)، تهران، انتشارات اسلامي ، ص 71
[6] - طيب، سيد عبد الحسين؛اطيب البيان في تفسير القرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1378 ش، دوم ، ج1، ص 91
[7] - نراقي، ملا احمد؛معراج السعاده ، قم، زهير، 1386ه.ش، اول ، ص243
[8] - أطيب البيان في تفسير القرآن، ج8، ص 70
[9] - حسينى همدانى، سيد محمد حسين؛انوار درخشان، تهران، كتابفروشى لطفى، 1404 ق، اول، ج8، ص 364
[10] - همان، ج5، ص41
[11] - سوره شعرا، آيه 215 وَ اخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ
[12] - بابايي، احمد علي؛برگزيده تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1382 هـ ش، سيزدهم، ج2، ص 545
[13] - سوره اسرا، آيه24 وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانىِ صَغِيرًا
[14] -سوره فرقان ، آيه63 وَ عِبَادُ الرَّحْمَانِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلىَ الْأَرْضِ هَوْنًا وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَهِلُونَ قَالُواْ سَلَامًا
[15] - فيض كاشاني، ملا محسن؛المحجة البيضاء، قم، دفتر انتشارات اسلامي، دوم، ج 6، ص 222. مَا لِى لاَ اَرى عَلَیْکُمْ حَلاَوَةَ الْعِبَادَةِ؟! قَالُوا وَ مَا حَلاَوَةُ الْعِبَادَةِ؟ قَالَ التَّوَاضُعُ
[16] - تميمى آمدى ، عبد الواحد؛تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبليغات، 1366ش، اول، ص248ضَادُّوا الْكِبْرَ بِالتَّوَاضُعِ (232/ 4).
[17] - شيخ حسن فرزند طبرسي؛مكارم الاخلاق، ترجمه سيد ابراهيم ميرباقري، تهران، انتشارات فراهاني، 1365 هـ ش ، دوم، ، ص 51. یُبَاهِى اللهُ تَعَالَى الْمَلاَئِکَةَ بِخَمْسَة: ... وَالَّذِینَ یَتَوَاضَعُونَ لِلّهِ تَعَالَى، ...
[18] - نورى، مستدرك الوسائل؛قم، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1408 هجرى، اول، ج11، ص 299. لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ التَّوَاضُعَ آلَةَ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ التَّكَبُّرَ مِنْ آلَةِ الْجَهْل
[19] - علامه مجلسى؛بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، اسلاميه، مختلف ، 42 جلد، ج90، ص162 « أربع لا يعطيهنّ اللّه إلا من يحبّه، الصّمت و هو أوّل العبادة و التّوكّل على اللّه و التّواضع، و الزّهد في الدّنيا.»
[20] - طباطبايي، محمد حسين؛ترجمه تفسير الميزان، موسوى همدانى سيد محمد باقر، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم، 1374 ش، پنجم، ج8، ص363
[21] - بحارالانوار، ج 73، ص 169«مَنْ اَتی غَنیّاً فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ، ذَهَبَ ثُلْثادینهِ»
[22] - دانش نامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دائره المعارف اسلامی، 1380، اول، ج 8، ص 361
[23] - شيخ كليني؛اصول كافى، حاج سيد جواد مصطفوى، تهران، كتاب فروشى علميه اسلاميه، اول، ج 2، ص 101
[24] - مصباح الشريعة، حسن مصطفوى، تهران، انجمن اسلامى حكمت و فلسف ايران، اول، 1360 ش، ص 244(اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته )
[25] - عطائى، محمد رضا؛مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام، آستان قدسمشهد، 1369 ش، اول، ص 372(اذا انعمت عليك بنعمة, فاستقبلها بالاستكانة, اتممها عليك)
[26] -شيخ حر عاملى؛وسائل الشيعة، قم، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1409 هجرى، اول، 29 جلد، ج5، ص 54 مَنْ تَرَكَ الْجَمَالَ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ كَسَاهُ اللَّهُ حُلَّةَ الْكَرَامَةِ
[27] - پاينده، ابو القاسم؛نهج الفصاحة مجموعه كلمات قصار حضرت رسول ص، تهران، دنياى دانش، 1382 ش، چهارم، ص448، ش 4422تواضعوا لمن تعلمون منه
[28] - قرشي، علي‌اكبر؛تفسير احسن الحديث، تهران، بنياد بعثت، 1377 هـ ش. ، سوم، ج6، ص 59
[29] - سوره شعرا، آيه 215
[30] - مكارم شيرازى، ناصر؛تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1374 ش، اول، ج11، ص 136
[31] - معراجالسعادة، ص241
[32] - سوره اسراء /37: وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا
[33] - سيد رضي؛نهج البلاغة، محمد دشتى، قم، مشهور، 1379 ش، اول، ص 303... وَ مَشْيُهُمُ التَّواضُعُ....
[34]- معراجالسعادة، ص241
[35] - شيخ كلينى؛الكافي، تهران، اسلاميه، 1362ش، دوم، ج 2، ص 122، ح 6. مِنَ التَّواضُعِ ... اَنْ تَتْرُکَ الْمِراءَ وَ اِنْ کُنْتَ مُحِقّا
[36] - معراجالسعادة، ص242
[37] - کافی ، ج 2، ص 646 « من التّواضع أن تسلّم على من لقيت.»
[38] - مجلسي، محمد باقر؛آداب معاشرت- ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار، محمد باقر كمرهاى، تهران، اسلاميه، 1364 ش، اول، 2جلد ، ج 2، ص 80
[39] - أنوار العرفان في تفسير القرآن، ج1 ، ص 502-گنابادي، سلطان محمد؛ترجمه بيان السعادة فى مقامات العبادة، خانى رضا / حشمت الله رياضى، تهران، مركز چاپ و انتشارات دانشگاه پيامنور، 1372 ش، اول، ج2، ص 236-برگزيده تفسير نمونه، ج2، ص 28
[40] - بحارالأنوار ، ج63 ، ص324، من تواضع للّه رفعه اللّه
[41] - مجموعه ورام، ج1، ص203 قال لقمان لابنه لا عزّ الا لمن تذلّل للّه و لا رفعة الا لمن تواضع للّه...
[42] - بحارالانوار، ج 74، ص 181«اَیُّهَا النّاسُ اِنَّ اَفْضَلَ النّاسِ عَبْدا مَنْ تَواضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ؛»
[43] - مستدرک الوسائل، ج 11، ص296 عَنِ الصَّادِقِ (علیه السلام ) قَالَ كَمَالُ الْعَقْلِ فِي ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا مِنْ خَيْرٍ
[44] - بحارالانوار، ج 72، ص 120.اَلتَّواضُعُ یَکْسِبُکَ السَّلامَةَ
[45] - نهج البلاغة، ح224 بِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ
[46] - بحارالانوار، ج 72، ص 121التَّواضُعُ اَصْلُ کُلِّ خَیْرٍ نَفیسٍ وَ مَرْتَبَةٍ رَفیعَةٍ... وَ لَیْسَ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ عِبادَةٌ یَقْبَلُها وَ یَرْضاها اِلاّ وَ بابُهَا التَّواضُعُ
[47] - بحارالانوار، ج 72، ص 119«عَلَیْكَ بِالتَّواضُعِ فَاِنَّهُ مِنْ اَعْظمَ العِبادَه»
[48] - همان، ح 5179ثمرة التّواضع المحبّة.
[49] - مواعظ امامان عليهم السلام-ترجمه جلد هفدهم بحار، ص 205 « ثلاث يوجبن المحبّة, الدين والتواضع والسخاء»
[50] - غررالحكم، ح 5146.التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ
[51] -حسن بن شعبه حرانى؛تحف العقول، قم، جامعه مدرسين قم، 1404 ق، ص489«التواضع نعمه لا یحسد علیها .»
[52] - مصباح الشريعة-ترجمه مصطفوى، ص 243تواضعوا حتى لا يبغى أحد على أحد
[53] - نهج البلاغة، خطبه 192«وَاتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ اِبْلیسَ وَ جُنُودِهِ»
[54] - دانش نامه جهان اسلام، ج 8، ص 361.
