حيا Pudency

از امور بسيار پسنديده كه به انسان ارزش مى­دهد و مرتبه و مقام او را نزد حق و خلق رفعت مى­بخشد، شرم و حيا كردن از امور قبيح و زشت است. امورى كه خدا و انسان هاى بلند مرتبه، زشت مى­شمارند .

حيا، كه مايه­ى اولى و اصلى­اش از سوى خدا در وجود انسان نهاده شده است بايد به وسيله­ى مربيان دلسوز رشد و نمو داده شود و با موعظه و تذكر تقويت گردد تا وجود انسان در برخورد به امور زشت از آلوده شدن و اتصال به آنها امتناع ورزد .

تعریف:

«حیا» در لغت، یعنی شرم[1]، شرمسارى، خجالت و شرم داشتن از ارتكاب زشتی‏ها كه در مقابل آن «وقاحت» و بى­شرمى قرار دارد.

«حیا» در اصطلاح، نوعی حالت روانی یا انفعال و انقباض نفسانی است كه موجب متانت و وقار در رفتار، حركات و سكنات انسان شده و همچنین موجب خودداری از انجام امور ناپسند در انسان می­گردد و منشأ آن ترس از سرزنش دیگران است. در نتیجه هر چه این حالت در انسان قوی‏تر باشد، شخصیت آدمی وزین‏تر و رفتارش سنجیده‏تر خواهد بود و از آنچه با آراستگی شخصیت منافات دارد، بیش‏تر اجتناب می‏كند.

اهمیت حیا:

رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ حیا را زینت آدمی شمرده و فرموده است:

« تعدّى و تجاوز (بی شرمی) با هیچ چیز همراه نشد مگر این كه آن را زشت و بدنما گردانید و شرم و حیا با هیچ چیز همراه نگشت، مگر این كه آن را زینت بخشیده وآراست.» [2]

امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:

« مَنْ كَسَاهُ الْحَیاءُ ثَوْبَهُ لَمْ یرَ النَّاسُ عَیبَه‏ »[3]

آن کس که لباس حیاء بپوشد، کسى عیب او را نبیند.

جایگاه حیا:

امام صادق ـ علیه­السّلام ـ در حدیث نسبتا طولانی جایگاه حیا را در رأس مكارم اخلاقی دانسته می­فرماید:

« الْمَكَارِمُ عَشْرٌ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَكُونَ فِیكَ فَلْتَكُنْ ... قِیلَ وَ مَا هُنَّ قَالَ صِدْقُ الْبَأْسِ وَ صِدْقُ اللِّسَانِ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ إِقْرَاءُ الضَّیفِ وَ إِطْعَامُ السَّائِلِ وَ الْمُكَافَأَةُ عَلَى الصَّنَائِعِ وَ التَّذَمُّمُ لِلْجَارِ وَ التَّذَمُّمُ لِلصَّاحِبِ وَ رَأْسُهُنَّ الْحَیاء مكارم ... »[4]

«ده چیز است، اگر میتوانى آنها را داشته باش، ... عرض شد: آنها چه هستند؟ فرمود: نومیدى حقیقى (از آنچه دست مردم است) و راستى زبان و اداء امانت و صله رحم و پذیرائى از مهمان و غذا دادن به­سائل (كسى كه از او غذا طلبد) و جبران نیكى‏هاى و مراعات حق همسایه و مراعات حق رفیق و سّر همه مكارم (افضل و عالیتر از همه) حیا و شرم است. (زیرا كسى كه در برابر خالق و مخلوق شرم داشته باشد، همه این مكارم را انجام میدهد و همان خصلت حیا بر تمام این مكارم داعى و باعث مى‏شود).

اهمیت و جایگاه حیا در حدّى است كه پیامبر اسلام صلى الله علیه و اله و سلم فرمود:

«الْإِسْلَامُ عُرْیانٌ فَلِبَاسُهُ الْحَیاء»[5]

«اسلام برهنه است و لباسش حیا.»

اسباب حیا:

1-    عقل: پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم در پاسخ راهب مسیحی (شمعون بن لاوی بن یهودا) كه از او درباره ماهیت و آثار عقل پرسیده بود، فرمودند:

«فَتَشَعَّبَ مِنَ الْعَقْلِ الْحِلْمُ وَ مِنَ الْحِلْمِ الْعِلْمُ وَ مِنَ الْعِلْمِ الرُّشْدُ وَ مِنَ الرُّشْدِ الْعَفَافُ وَ مِنَ الْعَفَافِ الصِّیانَةُ وَ مِنَ الصِّیانَةِ الْحَیاء»[6]

عقل موجب پیدایش حلم است و از حلم، علم و از علم، رشد و از رشد، عفاف و از عفاف، خویشتن داری و از خویشتن داری، حیا، و از حیا، وقار، و از وقار، مداومت بر عمل خیر و تنفّر از شرّ، و از تنفّر از شر، اطاعت نصیحت گوی، حاصل می گردد.

2-    ایمان: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید:

«لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا حَیاءَ لَه»[7]‏

ایمان ندارد كسى كه حیا ندارد. (حیا و ایمان در یك رشته و همدوشند، و هروقت یكى از آن دو برود، دیگرى هم در پى آن می رود).

موانع حیا:

در روایات ائمه معصومین علیهم­السلام، اموری به عنوان موانع حیا و یا به عبارت دیگر علل بی­حیایی یا كمی حیا معرفی شده­اند كه مهم­ترین آنها به شرح زیر است:

1-    از میان برداشتن پرده­ها و حریم­ها: از امام كاظم ـ علیه­السّلام ـ چنین روایت شده که به یاران خود توصیه می­فرمود:

«پرده شرم و حیاى میان خود و برادرت را برمدار و مقداری از آن را باقى گذار، زیرا از میان بردن و برداشتن آن، برداشتن حیاء است.»[8]

2-      دست نیاز به سوی مردم دراز كردن: امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود:

«دراز كردن دست حاجت و نیاز به­سوی مردم ، عزت آدمى را سلب مى‏كند و شرم و حیا را مى‏ریزد.» [9]

3- زیاد سخن گفتن: امام علی ـ علیه السّلام ـ می فرماید:

«کسى که زیاد سخن مى‏گوید، زیاد هم اشتباه دارد، و هر کس که بسیار اشتباه کرد، شرم و حیاء او اندک است، و آنكس که شرم او اندك شود، پرهیزکارى او نیز اندک خواهد بود، و آنكه پرهیزکارى و پارسایی­اش اندك گردد، دلش بمیرد.» [10]

آثار حیا:

در روایات، آثار فراوانی اعم از دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی، نفسانی و رفتاری برای حیا بیان شده است كه برخی از آنها به شرح زیر است.

1-    کلید خوبی ها: حضرت علی علیه السلام می­فرمایند:

«شرم كلید هر خیریست»[11]

زیرا كه هر گناهى از بى‏شرمى از خدا ناشى شود و اگر علنی كند بى‏شرمى از خلق نیز باشد، پس كسى را كه شرم باشد گناه نكند و همین كلید هر خیرى است.

2-    مانع کارهای زشت: حضرت علی علیه­السلام می­فرمایند:

«شرم از فعل قبیح منع می­كند.» [12]

یعنى شرم از حقّ تعالى هر كه را باشد مانع شود او را از كردن قبیح و هر كه مرتكب قبیحى شود نشان این است كه شرم ندارد از حقّ تعالى بلكه هر كه را شرم از خلق نیز باشد مانع شود او را از كردن بسیارى از قبایح.

3-    محو کننده خطاها: حضرت علی علیه­السلام می فرمایند:

«شرم از خدا محو می­كند بسیارى از خطاها و گناهان را.» [13]

یعنى باعث این مى‏شود كه آنها از او صادر نشود یا این كه بعد از این كه صادر شده باشد هرگاه شرم از خدا حاصل شود آنها محو شود باعتبار این كه شرم از خدا باعث توبه شود و به توبه آنها محو شود.

4-    نگه دارنده از آتش: حضرت علی علیه­السلام می­فرمایند:

«شرم از خدا نگاه مى‏دارد از عذاب آتش.» [14]

5- پاکدامنی: حضرت علی علیه السلام می­فرمایند:

«میوه شرم عفت است»[15]

یعنى باز ایستادن از حرامها، زیرا كه كسى كه از خدا شرم داشته باشد مخالفت او نمى‏كند بلكه شرم از خلق نیز باعث ترك بسیارى از محرّمات مى‏شود.

5-    پوشیده شدن عیب: حضرت علی علیه­السلام می­فرمایند:

«هر كه شرم بپوشاند جامه او را، عیب او از مردم پنهان ماند.»[16]

زیرا كسى كه شرم داشته باشد حرفى نگوید و كارى نكند كه عیب او ظاهر شود.

7- مانع هلاکت: حضرت علی علیه السلام می­فرمایند:

«هر کسی كه در گفتار او حیا باشد، جداشود ازاو خناء(هلاك یا فساد) در كردار او. مراد اینست كه اگر كسى در گفتار شرم داشته باشد كردار او نیز خوبست و كارى نكند كه هلاك یا فسادى در آن باشد. »[17]

اقسام حیا:

شرم و حیاء، اقسامی دارد و برخی از اقسام آن، مثبت و ارزنده و برخی از آن، مذموم و مورد نكوهش است.

پیامبر اكرم - صلی الله علیه و آل - می فرماید:

« الْحَیاءُ حَیاءَانِ حَیاءُ عَقْلٍ وَ حَیاءُ حُمْقٍ فَحَیاءُ الْعَقْلِ هُوَ الْعِلْمُ وَ حَیاءُ الْحُمْقِ هُوَ الْجَهْل‏»[18]

« حیا دوگونه است: حیاء عقل و حیاء حماقت، حیاء عقل علم است و حیاء حماقت نادانى.» نوع اول آن قوت و ایمان و نوع دیگرش ضعف و زبونی است.

در این قسمت به سه مورد از موارد حیاء پسندیده، اشاره می كنیم.

1-    حیاء از خداوند: خداوند متعال در قرآن کریم می­فرماید:

« یسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یسْتَخْفُونَ مِنَ اللّه...[19]»

كسانی را كه از خداوند شرم و حیاء نمی­كنند مورد سرزنش و ملامت قرار می­دهد و می­گوید:« اعمال زشت خود را... از خدا پنهان نمی­دارند» بنابراین اولین مصداق از مصادیق حیای مثبت و بجا، شرم و حیا از خدای متعال است و شرم از خداوند هم به این است كه انسان اوامر او را انجام دهد و از اموری كه منع شده است دوری نماید.

۲- حیاء از مردم: نوع دوم از حیای معقول، این است كه انسان، برخی اعمال زشت و ناپسند را به خاطر این كه در بین جامعه و مردم، بدنام نشود ترك می­كند، چنانچه در قرآن می­فرماید:

« یستخفون من الناس...»[20]

اعمال زشت خود را از مردم پنهان می دارند» شرم و حیا از افكار عمومی، و ترس از ملامت و سرزنش مردم، یكی از عمد­ه­ترین عواملی است که موجب حسن اجرای قانون و سلامت جامعه در جهان امروز می­شود.

۳- حیاء از خود: نوع سوم از انواع شرم و حیای پسندیده این است كه انسان از خود و وجدان خویش، شرم و حیاء داشته باشد و از ارتكاب اعمال خلاف شرع و قانون در جاهای خلوت، خودداری نماید.

حضرت علی – علیه­السلام - این نوع از حیاء را از بهترین­ها معرفی می­كند و می فرماید:

بهترین شرم و حیاء آن است كه تو خود از نفس خویش حیاء كنی [و قدمی به ناروا برنداری] . [21]

جاهایی که نباید حیا کرد:

1 . حیا ورزیدن از گفتار: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:

هیچ عملی را از روی ریا و خودنمایی انجام مده و از سر حیا و شرم آن را رها نكن. [22]

2. حیا ورزیدن از تحصیل علم: امام علی ـ علیه­السّلام ـ فرمود:

كسی شرم نكند از آموختنِ آنچه نمی­داند. [23]

3 . حیا ورزیدن از تحصیل درآمد حلال: امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود:

«كسی كه از طلب مال حلال حیا نكند، هزینه هایش سبك شود و خداوند خانوادهاش را از نعمت خویش بهره مند گرداند.»[24]

4 . حیا ورزیدن از خدمت به مهمان: امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:

سه چیز است كه نباید از آن شرم كرد: از جمله خدمت كردن به مهمان. [25]

5 .حیاورزیدن از احترام گذاشتن به دیگران: امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:

سه چیز است كه نباید از آنها شرم كرد: از جمله برخاستن از جای خود برای پدر و معلم. [26]

---