انسان را موجودي جستجوگر دانسته‌اند، آدمي وقتي حقيقتي را به دست مي آورد، آرامش مي يابد. از اين روست كه پژوهش و پژوهشگري در طول تاريخ بشر استمرار يافته است. انسان ها بدون آن كه از پژوهش خود سودي حاصل كنند آن را محقق مي ساختند. وقتي آدمي در برابر سوالي قرار مي گيرد كه حتي دانستن آن به لحاظ مادي با ندانستن آن مساوي است، چنين جوابي مي تواند او را آرام كند كه انسان همواره جوياي شنيدن و يافتن است. پژوهش به معنايي كه گفته شد به هيچ وجه حيطه خاصي را نمي شناسد، بلكه تمام سئوالات بشر را شامل مي شود. از اين روست كه آدميان در هر حادثه‌اي پژوهش را سرلوحه كار خود قرار داده‌اند. اين پژوهش از زمان خلقت آدم تا به امروز وجود داشته است، اما در برهه هاي خاصي از زمان اين پژوهش معاني و مبادي مختلفي يافته است؛ دست كم پژوهش در حوزه معارف بشري به دو صورت بكار رفته است: پژوهش به معناي مصطلح امروزي كه ريشه هاي آن به اوايل قرن 16 برمي گردد و به دنبال اين تغييرات در فسلفه و علم نيز تغييراتي بوجود آمد و امور زير مورد توجه قرار گرفت.
1- گسترش تجربه گرايي: يعني جهان به همان گونه‌اي است كه آن را مي بينيم، در رويكرد واقع‌گرا يا تجربه‌گرا(1) دريافت چيزي جز به دست آوردن داده هاي جهان به گونه‌اي كه در واقعيت وجود دارند نيست. نيكولاس مالبرانش(1638-1715) شاگرد دكارت مي گويد: «اين زمين واقعي است: من خوب اين را حس مي كنم، وقتي پايم را بر زمين مي كوبم، زمين مقاومت مي كند. اين يك چيز سخت و استوار است، همين.» از اين نگاه كه با عقل سليم انطباق دارد حس هاي ما به مثابه ظرفي عمل مي كنند كه اطلاعات دريافتي از جهان بيروني را درخود جاي مي دهند، هم چون نوري كه بر فيلمي حساس ثبت مي شود.(2)
2- گسترش ذهن گرايي: جهان به گونه‌اي است كه هر كس آن را باز مي سازد، فيلسوفان ديگري كه استدلال هايي قدرتمندانه داشته‌اند نيز بودند كه با نظريه واقع گرايانه كه شايد بيش از آن ساده باشد كه حقيقت داشته باشد مخالف بوده‌اند. اين فيلسوفان بيش از هر چيز بر اين نكته پافشاري مي كنند كه سوژه تنها به دريافت هاي خود از واقعيت دسترسي دارد و هيچ چيز نمي تواند با استحكام به ما اثبات كند كه امر واقعي با محسوسات او انطباق داشته باشد وقتي من خواب مي بينم ديده ها و احساس خود را حقيقي مي پندارم، اما به محض آن كه از خواب بيدار شوم مي فهمم كه جهان از ميان رفته و درك مي كنم كه آن جهان تنها محصول تصور من بوده و واقعيت نداشته است.(3) در قرن 19 پژوهش به اين معنا وارد حوزه معرفت ديني شد و رهيافت هاي مختلف پديدارشناسي، روانشناسي، جامعه شناسي، تاريخي، هرمنوتيك، تطبيقي ، معناشناختي و ... پديدار شد و از اين زمان به بعد بود كه دانش مطالعه تطبيقي اديان متولد گشت. در حوزه ديگري(عرفان) نوع ديگري از تحقيق، به معناي تحقق، معنا و مبنا پيدا كرد. در اين روش عارفان درصدد برآمدند تا از طريق تجارت خود به اموري دست يابند كه در عرفان مطرح بوده است. در اين جا تحقيق به معناي كتابخانه‌اي يا علمي رايج در قرن هاي 16 به بعد نيست، بلكه تحقيق به معناي تحقق است. يعني عارف پس از طي طريقت مي تواند آموزه هاي عرفاني را در وجود خود محقق سازد. اگر به عارف محقق گفته شود، معناي تحقق مراد است نه معناي محقق به معناي رايج علمي اين تحقيق به معناي سير و سلوك عرفاني است. به تعبير ديگر محصول تحقيق در اين جا از طريق قدم زدن حاصل شده است نه از طريق خواندن و معرفت اندوختن. به هرحال از قرن 16 به بعد تحولات شگرفي در حوزه تحقيق صورت گرفته است كه محصول آن پيدايش شقوق مختلف علمي شد. اين تحقيقات در حوزه فلسفه معناي ديگري پيدا كرد زيرا تحقيقات فلسفي هم در حوزه سنتي استمرار يافتند و هم حوزه جديدي كه از آن با عنوان معرفت شناسي(4) ياد مي كنند، پديد آمد. بنيانگذار اين دانش كه امروز تمام حوزه هاي علمي گذشته را در برگرفته است امانوئل كانت است، دانش هايي از قبيل فلسفه اخلاق، فلسفه تاريخ و ... از جمله اين دانش هاي تازه متولد شده است. كانت در اثرش كه از بزرگ ترين آثار فلسفه غرب بشمار مي آيد با عنوان«نقد خرد محض» كه در سال 1781 منتشر كرد چنين مي گويد: «هر كس روزي درباره حدود عالم انديشيده باشد بي‌شك خود را با معمايي به ظاهر حل ناشدني روبه رو ديده است. اگر عالم داراي حدودي باشد در فراسوي اين حدود چند چيز وجود دارد؟ و انديشه ما به گونه‌اي مقاومت ناپذير تمايل دارد كه آن سوي اين حدود را تخيل كند. برعكس تصور عالم به مثابه يك بي‌نهايت نيز براي ما ممكن نيست، زماني كه مي خواهيم بي نهايت را به ذهن بياوريم ناگزير به دنبال پيدا كردن مرزهايي در آن هستيم. بنابراين پرسش را بدين صورت مطرح مي كنيم كه پنداره نهايت براي ما تفهيم‌ناپذير است ...(5) اكنون براي آگاهي بيشتر خوانندگان درباره مفاهيم مورد استعمال در پژوهش به نكاتي در ذيل اشاره مي شود:
1- ويژگي هاي علوم انساني:
1- علوم انساني منطقي هستند؛ هدف آن درك منطقي رفتار انسان است. منظور اين نيست كه رفتارهاي انساني همگي منطقي‌اند بلكه رفتارهايي نيز وجود دارد كه خارج از حوزه منطق‌اند. اما دانشمند علوم انساني خود بايد در درك اشكال گوناگون رفتار منطقي باشد.
2- علوم انساني جبري هستند؛ دانشمندان معتقدند وقوع هر رويدادي دلايلي دارد و صرفاً تصادفي نيست به عبارت ديگر هر رويداد يا وضعيتي داراي علل پيشين است و به اصطلاح مسبوق به سابقه است.
3- علوم انساني كلي هستند؛ هدف علوم انساني مشاهده و درك الگوهاي كلي رويدادها و روابط بين آن هاست. يك نظريه هر چه تعميم‌پذيرتر باشد سودمندتر است به اين معني كه هر چه حوزه پديده هاي مورد مطالعه يك نظريه گسترده باشد مفيدتر است.
4- علوم انساني تخصصي هستند؛ دانشمند علوم انساني بايد روش اندازه‌گيري خاص خود را مشخص كند شايد بتوان گفت كه اين عمل از اهميت خاصي برخوردار است زيرا در اين علوم مفاهيمي وجود دارند كه گفتگوهاي مفهومي داراي تعاريف مبهمي هستند.
5- علوم انساني تكرار ناپذير هستند؛ در صورتي كه پژوهش معين در زمينه علوم انساني بصورت كامل و كافي توصيف شده باشد هر دانشمند ديگر صرف نظر از زمينه فكري خويش بايد بتواند اين پژوهش را تكرار كند و نتايج مشابهي بدست آورد.
6- علوم انساني تغيير و تحول پذير هستند؛ تقريباً هيچ يك از نظريه هاي مربوط به انسان ابدي و جاويدان نيست يا دلايل و مداركي آن را بي اعتبار مي سازند و يا نظريه هاي جديدي جانشين آن مي شود بهرحال نمي توان انتظار داشت كه يافته هاي علوم انساني در مورد يك حادثه در درازمدت پايدار بماند.(6)
2- مفهوم تحقيق
تحقيق در لغت به معناي رسيدگي، بررسي، بازجويي، وارسي واقعيت، راست و درست كردن و به حقيقت امري رسيدگي كردن مي باشد. تعريف تحقيق از نظر روش شناسي امر مشكلي است و تعريف روشني براي آن نمي توان ارائه كرد و بين صاحب نظران در اين مورد اختلاف است. با اين وجود مي توان گفت كه تحقيق روندي رسمي‌تر، منظم‌تر و قوسي‌تر از روش علمي است و با ساختار منظم‌تري از كنكاش توام است كه منجر به ثبت مراحل و گزارش نتايج و دستاوردها مي شود، تحقيق مرحله تخصصي‌تر از روش شناسي علمي است.(7)
3- مفهوم علم و روش علمي
علم را مي توان مجموعه‌اي از دانستني هاي و يا معلوماتي دانست كه بر اساس تجربه و يا آزمايش كنترل شده و منظم بدست مي آيد و روش دست يافتن به چنين معلوماتي را نيز مي توان روش علمي دانست. واژه علم اگر چه در طول قرون متمادي بكار رفته است با اين وصف معناي«دانستني هاي تجربي و يا آزمايشي»، از دوران«رنسانس» - تجديد حيات علم- با آن همراه شده است. به عبارت ديگر، انسان معلومات خود را همواره به روش آزمايشي بدست نمي آورده است بلكه قبل از دوران فوق«علم» را به معناي عام آن يعني«دانستني» بكار مي برده و بطور غالب به روش نظري يعني با استدلال و برهان براي حصول به معلومات مورد نظر خود اقدام مي كرده است كه امروزه«روش فلسفي» به آن اطلاق مي شود. روش علمي نيز بيانگر روشي است كه محقق به صورتي منظم و با رعايت اصول و مباني و شرايط معين، نسبت به كسب معلومات مورد نظر خود از طريق آزمايش وتجربه اقدام مي كند كه موضوع آن مي تواند پديده هاي غيرعيني را نيز دربرگيرد اين روش بطور عمده شامل موارد زير است:
1- تعريف و يا بيان مساله.
2- جمع آوري اطلاعات.
3- پيشنهاد راه حل هايي براي حل مساله.
4- آزمون راه حل ها.
5- تجزيه و تحليل نتايج.
6- استنتاج(8).
4- پژوهش علمي
پژوهش علمي مجموعه‌اي از فعاليت هاي سازمان يافته‌اي است كه درباره روابط اجتماعي پديده ها، حول محور فرضيه هاي معين توسط پژوهشگر به انجام مي رسد.(9)
انواع پژوهش هاي علمي: منظور نهايي همه پژوهش ها، دستيابي به حقايقي درباره جهان پيرامون است كه انسان به كمك آن ها بتواند در پديده هاي مورد نظر خود تغييراتي داده و يا شرايط را بر طبق ميل و نظر خود هموار سازد. با اين وصف شناخت حاصل از تحقيقات علمي بطور يكسان مورد استفاده بشر قرار نمي گيرد. بنابراين پژوهش ها را بطور عمومي بر حسب كاربرد آن ها به سه نوع تقسيم مي كنند. پژوهش هاي بنيادي؛ پژوهش هايي هستند كه در نتيجه يافته هاي آن ها، بر وسعت معلومات انسان در زمينه پژوهش مربوطه افزوده مي شود و يا شناخت انسان عمق بيشتري مي يابد و هم چنان كه از اسم آن پيداست به بنيادهاي علمي مربوط است. تحقيق در خصوص فرايند شناخت انسان، خاستگاه هاي اجتماعي بوروكراسي، تجارب عام و خاص و چگونگي تعامل آن ها در فرآيند يادگيري، مثال هايي براي اين نوع تحقيقات مي باشد.
پژوهش هاي كاربردي؛ پژوهش هايي هستند كه بلافاصله پس از اتمام آن ها، نتايج مربوطه را مي توان بكار بست. به عبارت ديگر داراي نتايج كاربردي است. جنبه كاربردي اين پژوهش ها بر جنبه نظري آن ها چيرگي دارد. تحقيق در خصوص عوامل موثر بر رضايت شغلي كاركنان يا معلمان، بررسي موانع بهره‌وري در موسسات دولتي، عوامل مربوط به كم كاري كاركنان و ... نمونه‌هايي از اين تحقيقات كاربردي مي باشند.
پژوهش هاي عملي؛ پژوهش هايي هستند كه نتايج آن ها درصدد بهبود و اصلاح فرآيند انجام كارها و يا رفع مشكلات عملي در سطح محدود يعني درخصوص سازمان ها و يا زمينه هاي اجرايي معين مي باشد. به اين نوع از پژوهش ها«تحقيقات اكتشافي» نيز مي گويند. بررسي انواع مشكلات تربيتي در مدارس ناحيه دو شهرستان تبريز، علل كاهش انگيزه هاي تحصيلي دانشجويان دانشگاه اروميه و ... از جمله تحقيقات عملي مي‌باشد.(10)
5- مراحل تحقيق و پژوهش: براي انجام و نوشتن يك تحقيق لازم است كه پژوهشگر و محقق مراحل و نكات زير را مورد توجه قرار دهد:
1-5- مساله پژوهش: اولين چيزي كه بايد بر پژوهشگر روشن شود و مورد تصميم قطعي قرار گيرد«مساله پژوهش» است يعني محقق مساله‌اي در پيش رو دارد كه از طريق علمي درصدد حل آن مساله و پاسخگويي به برخي سوالات و مجهولات در اين خصوص مي باشد.(11)
2-5- عنوان پژوهش: برخي از دانشجويان در ابتداي كار عناويني براي پژوهش خود در نظر مي گيرند كه ملاحظه آن ها اهميت طرز نوشتن عنوان را نشان مي دهد. آنان تصور مي كنند كه عنوان پژوهش تنها نامي است كه بر كار پژوهشي داده مي شود اگر چه اين تصور چندان هم بي مورد نيست ولي عنوان تحقيق محدود به آن نيست و بايد گوياي معنا و مفهوم دقيق پژوهش باشد.(12)
3-5- مقدمه پژوهش: مقدمه هر مطلبي از جمله مقدمه طرح تحقيق، بلافاصله پس از عنوان پژوهش و قبل از بيان مساله آورده مي شود عبارت است از بيان مطلبي كه ذهن خواننده را براي درك موضوع اصلي نوشته آماده نمايد. موضوع پژوهش نيز عبارت از مطلبي است كه آمادگي لازم را براي درك بهتر موضوع پژوهش فراهم آورد.
4-5- مساله پژوهش: در اكثر موارد نوشتن همه جزئيات مساله بطور دقيق در عنوان پژوهش ميسر نيست بنابراين عنوان نمي تواند همه زواياي مورد نظر مساله را منعكس سازد، پس بايد در جاي ديگر جزئيات موضوع شرح داده شود كه بيان مساله مي تواند جايگزين اين كار شود. در بيان مساله بايد مساله پژوهش را بطور كامل و باذكر جزئيات آن چنان شرح داد كه مساله بودن، مساله پژوهش كاملاً روشن شده باشد.
5-5- دلايل اهميت و ضرورت مساله: پژوهشگر بايد دلايل اهميت و ضرورت مساله پژوهشي را ذكر كند و به جرات مي توان گفت كه مسايل و دلايل كمي بر دلايل كيفي، ذهني و به اصطلاح انشايي ارجحيت دارد. بايد توجه داشت كه دلايل اهميت و ضرورت موضوع شامل دو بخش مي شود: بخش اول به اهميت اصل موضوع مربوط مي شود و بخش دوم به اهميت و ضرورت خود موضوع پژوهش دلايل اهميت مي‌تواند محدود به ذكر دلايل اختصاصي موضوع پژوهش يا همان دلايل بخش دوم باشد.
6-5- اهداف پژوهش: منظور از هدف يا اهداف پژوهش عبارت است از منظور يا مقصود اصلي محقق براي اجرا و پژوهش. به بيان ديگر چيزي كه نتايج تحقيق در خدمت آن است يا براي آن مفيد خواهد بود نشان دهنده هدف پژوهش مي باشد. هدف پژوهش همان است كه محقق در پاسخ به سوالاتي در مورد نحوه استفاده از نتيجه تحقيق و چگونگي مفيد بودن آن ارائه مي‌كند. لازم است كه محقق هدف مورد نظرش را تحت عنوان هدف از پژوهش توضيح دهد تا نتايج تحقيق از ديدگاه هدف آن نيز مورد ارزشيابي قرار گيرد. خلاصه اين كه براي نوشتن هدف پژوهش، محقق بايد منظور نهايي از پژوهش خود را همراه با چگونگي مورد استفاده قرار گرفتن نتايج آن ذكر كند.(13)
6- ضرورت هاي پژوهش در ايران: بعد از بررسي مختصر مراحل پژوهش و يادآوري نكاتي در اين باره، لازم است براي بهتر شدن وضعيت پژوهش در حوزه دعوت ديني و بسط و گسترش معارف اسلامي در ايران به نكات زير بطور جدي توجه شود:
1- شناسايي و كدبندي پژوهشگران دين.
2- فراهم آوردن زمينه‌هاي استغال در حوزه پژوهش.
3- استفاده بهينه از پژوهش هاي پژوهشگران.
5- فرهنگ سازي جهت استفاده بهينه از پژوهش.
6- نهادينه كردن اين مساله كه دست اندركاران باور كنند كه هيچ كاري بيش از انجام پژوهش و بهره‌برداري از پژوهش ها امكان پذير نيست.
7- معرفي پژوهشگران جوان و تقدير از آن ها.
8- حمايت از افراد مستعد پژوهش از طريق تشويق و ترغيب آن ها.
9- ارتباط مستمر با پژوهشگران جوان.
10- توسعه حمايت مالي از پايان نامه هاي دانشگاهي.
منبع: سايت تبليغات اسلامي
