سرنوشت غم انگیز تالاب های ایران از دید یک استاد دانشگاه تهران

---

تالاب‌ها محیط‌هایی هستند که مشخصاتشان چیزی میان خشکی و آب است که ممکن است همواره دارای آب یا گاه خشک و گاه آب‌دار باشند. این اکوسیستم های آبی از مهمترین محیط های مولد حیات و تنوع زیستی در جهان هستند که گفته می شود که ارزش اقتصادی آن 10برابر ارزش زمین های کشاورزی است.  ایران دارای 150 عرصه تالابی طبیعی و بیش از 3000 گستره تالابی مصنوعی و قریب 50 هزار هکتار پهنه تالابی ساحلی است که متاسفانه بسیاری از این تالاب ها امروزه در وضعیت نابسامان و خطرناکی به سر می برند.

به گزارش پرتال دانشگاهی به نقل از شفقنا، دراین باره دکتر افشین دانه کار، دانشیار دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران در گفت و گو با خبرنگار پارس توریسم با ابراز نگرانی درباره ی وضعیت وخیم تالاب های کشور، گفت: توسعه ناموزون و برداشت بی رویه از منابع آب های داخلی، سرنوشت بسیاری از آنها را به شرایط غم انگیزی سوق داده است.

در ادامه متن این گفت وگو را می خوانید:

1- رییس سازمان محیط زیست اخیرا در اراک گفته اند که مقرر شده در معادلات اقتصادی ارزش تالاب ها محاسبه شود؛ ارزش اقتصادی تالاب ها با چه مکانیسمی تعیین می شود و ارزش های اکولوژیکی و اجتماعی تالاب ها چگونه معادل سازی می شود؟

همچنانکه می دانید اکوسیستم های طبیعت خدمات ارزش مندی برای انسان فراهم می کنند و علاوه بر منابع غذایی، بسیاری از مواد اولیه صنایع، بهداشت، درمان، منابع دارویی و پوشاک به عملکرد اکوسیستم های مختلف وابسته است. هر اکوسیستم براساس اجزای ساختاری آن شناخته می شود، این درحالی است که ساختار اکوسیستم ها از طریق فرایندهای بوم شناختی به عملکردهای مختلف مرتبط است. چنین عملکردهایی زمینه وابستگی انسان به اکوسیستم ها را سبب می شود. اقتصاد دانان اغلب سرگرم ارزش گذاری ساختار اکوسیستم ها هستند. مثلاً براورد می کنند یک جنگل به چه میزان و با چه ارزشی چوب یا محصول تولید می کند و این روش راحت ترین مسیر برای قضاوت های اقتصادی است، اما کامل ترین شیوه نیست. از منظر اقتصاد محیط زیست، ضروری است خدمات اکوسیستم ها به زبان اقتصادی بیان شود. به طور نمونه ارزش زیبا شناختی یک جنگل چقدر است، ارزش اقتصادی اکسیژن یا طراوت محیط توسط جنگل چه میزان است. بدیهی است این اقدام دشوار تر اما برای تصمیم گیری های مدیریتی مهم تر است. در ارتباط با تالاب ها خدمات چند گانه آنها در تأمین زیستگاه، حمایت جوامع از ریزگردها، طراوت و زیبایی محیط، احساس ثبات و آرامش دشوار تر از ارزش ماهی تولید شده در آنها قابل محاسبه است و ضرورت دارد، سازمان حفاظت محیط زیست معطوف به روش های تقویم اقتصادی ارزش گذاری خدمات اکوسیستم های تالابی شود.

2- اگرچه تالاب ها از اهمیت اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی ویژه ای برخوردارند اما طی سالهای گذشته با سکوت یا نوعی بی تفاوتی درباره وضعیت تالاب ها مواجه بودیم و تنها بحث مطرح در رسانه ها خشکی دریاچه ارومیه بوده است. با روی کار آمدن دولت جدید به نظر می رسد رویکرد سازمان محیط زیست تغییر کرده و طی هفته های گذشته بارها بحث اهمیت تالاب ها مطرح شده است. آیا این تغییر رویکرد می تواند در بهبود وضعیت این اکوسیستم های آبی موثر باشد یا اینکه به قول معروف کار تالاب ها از این توجهات موقتی گذشته است و نیاز به جراحی دارد؟

تالاب ها اکوسیستمی انتقالی محسوب می شوند. اکوسیستمی حدفاصل محیط های آبی و محیط های خشکی. این وضعیت، تالاب ها را در گروه اکوسیستم های آسیب پذیر قرار می دهد. به این ترتیب که به سرعت به سوء مدیریت ها واکنش نشان می دهند. هنگامی که تالاب ها رو به خشکی می گذارند، نشانه هایی از بی توجهی به ظرفیت های قابل تحمل محیط به دست می رسد. نشانه ای از آن است که به آستانه های طبیعت بی توجه بوده ایم. این نشان از آن است که چنین بی مهری و بی تدبیری در سایر اکوسیستم ها و محیط های طبیعی نیز جاری است، اما هنوز نشانه های آن دیده نمی شود. سازمان حفاظت محیط زیست لازم است با توجه به چنین نشانه هایی ضمن مهار کردن مسیر های نادرستی که تا کنون طی شده است، از طریق بهره گیری از فنون حرفه ای و علمی، با توسل به راهکارهای بازسازی و احیأ، به موازات تلاش در جهت بهبود و بهسازی عملکردهای غیر عقلایی پیشین، دستورالعمل های ویژه ای برای برخورد با اکوسیستم های طبیعی تدارک بیند و با پشتوانه قانونی و تلاش های سیاسی در بدنه دولت، تصمیم گیری های مرتبط با سرزمین را در چارچوب توسعه قابل تحمل محیط یا توسعه پایدار سوق دهد. چنین رویکرد به تجربه تاریخ می تواند جبران کننده و بهبود دهنده باشد.

3- گفته می شود که در سال گذشته  به دلیل عملکرد ضعیف ایران نسبت به تالاب های ثبت شده در کنوانسیون رامسر، در برهه ای جامعه جهانی تصمیم بر آن داشت که نام این کنوانسیون را تغییر دهد. این بی تفاوتی ایران نسبت به تالاب ها که سرمایه ملی محسوب می شوند و از اهمیت اقتصادی برخوردارند، از کجا ریشه می گیرد؟ آیا دست اندرکاران محیط زیست نتوانسته اند اهمیت این سرمایه ها را به درستی به دولتمردان و کارگزاران منتقل کنند؟

سازمان محیط زیست در 4 دهه گذشته در خصوص تالاب ها در یک غفلت تاریخی قرار داشته است. وجود حدود 150 عرصه تالابی طبیعی و بیش از 3000 گستره تالابی مصنوعی و قریب 50 هزار هکتار پهنه تالابی ساحلی، از یک سو و توزیع تالاب ها تقریباً در تمام استان های کشور، میزبانی ایران در برپایی کنوانسیون حمایت از تالاب های حائز اهمیت بین المللی، انتظارات مردم از سازمان محیط زیست را بسیار فراتر از موقعیت موجود کرده است. فقدان جایگاه تالاب ها در برنامه ریزی های راهبردی کشور، موقعیت سازمانی آن در سازمان حفاظت محیط زیست، غفلت در توانمند سازی جامعه محلی برای حمایت از تالاب ها و توسعه نیافتن راهکارهای مدیریت مشارکتی، کم توجهی به توسعه آموزش های تخصصی در حوزه تالاب ها از جمله کاستی هایی است که در این حوزه مشاهده می شود و شایسته جایگاه و موقعیت کشور نیست. لذا صرف نظر از دیدگاه های سازمان های بین المللی که گاه تحت تأثیر واکنش های سیاسی قرار داشته است، میزان وابستگی مردم این دیار به آب و خدمات تالاب ها و وجود پشتوانه دانش فنی موجود در کشور، مطالبات از سازمان محیط زیست در خصوص برنامه های راهبردی مدیریت تالاب ها را بیش از آنچه در حال حاضر شاهد آن هستیم، گسترش داده است. انتظار می رود، اقدامات دولت جدید نشان دهد توجه به اکوسیستم های طبیعی به عنوان ودیعه الهی متفاوت از دیدگاه های سودجویانه و ناپایدار گذشته بوده است.

 

4- با توجه به اینکه تالاب ها از مهمترین محیط های مولد حیات و تنوع زیستی در جهان هستند، از اهمیت اکوتوریستی بالایی برخوردارند. به نظر شما چگونه می توان در کنار حفاظت از این اکوسیستم آبی مهم، برنامه ای برای جذب گردشگر و کسب در آمد از این بخش مطرح کرد به گونه ای که آسیبی به تالاب ها نرسد؟

استفاده از خدمات رایگانی که تالاب ها در اختیار بشر قرار می دهند با رعایت ملاحظاتی و برنامه ریزی فنی امکان پذیر است. تالاب ها باید از معرفی گونه های غیر بومی مصون بمانند و نسبت به بهره برداری از منبع اصلی آب آنها با تدبیر و دقت نظر برخورد شود. این موضوع در قالب توجه به حق آبه تالاب قابل ساماندهی است. اما نکته بسیار مهم آن است که خدمات چندگانه تالاب ها تنها در گروه طرح ریزی مدیریتی تالاب ها تضمین می شود. این پهنه های آبی بدون برنامه مدیریتی نباید در فرایند بهره برداری قرار گیرند، در غیر این صورت سرنوشتی بهتر از آنچه امروز با آن مواجه هستیم پیدی نخواهد آمد. طرح ریزی مدیریتی تالاب ها سبب می شود امکان برداشت آب، گیاه، آبزیان، گردشگری و دیگر خدمات تالاب ها در مکان ها و زمان های معین و به شیوه مناسب ممکن شود.

5- تخریب یا خشک شدن تالاب ها چه تاثیراتی در جامعه انسانی و محیط اطراف تالاب ها می گذارد؟ تبعات بی توجهی نسل امروز به تالاب ها چه تبعاتی برای همین نسل و چه تاثیراتی بر زندگی نسل بعد خواهد داشت؟

خشک شدن تالاب ها فرصت های توسعه اقتصادی و اجتماعی را از ساکنان پیرامون خود سلب می کند. همچنین تالاب ها اگر به تکامل نرسند، پوشش گیاهی مخصوص اکوسیستم های خشکی بر بستر آنها استقرار نمی یابد و بستر ناپایدار آنها که از رسوبات دانه ریز پوشیده شده است با مختصر نسیمی به هوا بلند شده و به صورت ریز گرد و غبار برای انسان دشواری های بسیاری ایجاد می کند. تالاب ها که منبع آب شیرین بسیاری از مناطق محسوب می شوند با فروپاشی، توسعه فعالیت های کشاورزی و دام پروری را با تردید و خسارت همراه خواهند ساخت.

6- در حال حاضر اکثر نگاه ها و توجهات بر دریاچه ارومیه متمرکز شده است. درحالی که سایر تالاب های مهم کشور نیز از جمله دریاچه های گاوخونی، هامون، پریشان و... در وضعیت نامطلوبی به سر می برند و به گفته دکتر ابتکار، در حالت اورژانسی هستند. شما به عنوان یک متخصص در این زمینه، وضعیت کلی تالاب ها را چگونه ارزیابی می کنید؟

تالاب های کشور در حال حاضر در وضعیت به شدت نگران کننده قرار دارند. توسعه ناموزون و برداشت بی رویه از منابع آب های داخلی سرنوشت بسیاری از آنها را به شرایط غم انگیزی سوق داده است. بهره برداری بدون توجه به حق آبه اکولوژیک مصب های کشور را تخریب کرده و مرگ مصب با نمایان شدن آب شور در بسیاری از آبراهه ها آشکار شده است. دریاچه های آب شیرین از بین رفته و پهنه های ناپایدار رسوبی و یا کفه های نمکی به جای مانده است. چاه ها خشک و یا عمق آب آنها به شدت کاهش یافته است. فرصت های کشاورزی و دام پروری در بسیاری از مناطق کشور از دست رفته و مهاجرت و حاشیه نشینی بسیاری از شهرها را در معرض تهدید قرار داده است. بدیهی است چنانچه فرصت های معیشت مناسب برای حاشیه نشین ها فراهم نشود، این مناطق ناگزیر به مناطق جرم خیز و ناامن شهرها تبدیل خواهند شد و به سادگی سو مدیریت منابع آبی به گسترش بزهکاری خواهد انجامید. بارها گفته شده است جنگ های آینده میان کشورها برسر آب خواهد بود ولی امروز گویا دعواهای بیشتری میان استان ها در داخل کشور بر سر آب در حال شکل گیری است. نشانه های موجود از بروز بحران اجتماعی بزرگ تری در آینده خبر می دهد. که شاید با راهکارهای اکولوژیک نتوان برای آن چاره جویی کرد.

7- در همه جای دنیا اهرم افکار عمومی در توجه و رسیدگی به وضعیت محیط زیستی کشورها نقش مهمی ایفا می کند اما در جامعه ایران نیز نوعی بی تفاوتی یا کم توجهی نسبت به محیط زیست دیده می شود یا حداقل نگرانی های عمومی نمودی ندارد، دلیل این موضوع را در چه می بینید؟ آیا ضعف تشکل های غیر دولتی محیط زیستی در ایران ناشی از ضعف عملکرد متخصصان این حوزه است که نتوانسته اند پشتوانه مردمی برای مطالبات عمومی و محیط زیستی ایجاد کنند؟ تقویت تشکل های غیردولتی تا چه حد می تواند در زمینه جلوگیری از به وجود آمدن حالت اورژانسی برای دیگر بخش های محیط زیست موثر باشد؟

دلایل به حاشیه رانده شدن مطالبات مردمی در مواجه با مشکلات محیط زیستی به ویژه بحران تالاب ها را می توان در وهله نخست در تنگناهای اقتصادی و دوم در برخورد های نامناسب با برخی از این مطالبات جستجو نمود. شرایط اقتصادی کشور و فشار تحریم ها، کاهش ارزش پول ملی و فرصت های محدود برای تولید ارزش افزوده، مردم کشور را در شرایط قرار داده است که اولویت های آنها در حال حاضر سامان دادن به زندگی روزمره است، لذا تعمیق توجه به مسائل محیط زیست همچون گذشته نیست. همچنین باید توجه داشت حامیان محیط زیست، دلسوز ترین، شریف ترین و وطن پرست ترین قشر جامعه هستند که مطالبات محیط زیستی آنها ضامن بقای سرمایه های ملی، حفظ میراث آینده و پشتیبانی از خود کفایی و غرور ملی است، لذا ضمن تاکید بر این موضوع که حفاظت محیط زیست یکی از حقوق اجتماعی است، حمایت از آن نیز در زمره حقوق و آزادی های مدنی شمرده می شود و نیازمند پشتیبانی و حمایت است. به رغم آنکه سازمان های مردم نهاد بسیاری در حال حاضر در حوزه محیط زیست فعال هستند، توسعه این نهاد ها از شهر های بزرگ به شهرهای کوچک و روستاها می تواند به گسترش حساسیت ها و دانش محیط زیستی مردم کشور کمک موثری کند و پایش و نگهداری محیط زیست را از دستگاه های محدود دولتی به بدنه جامعه منتقل کند.