اخبار دانشگاهی کشور / اخلاق 10 اسفند 1389 - 01 March 2011
امروزه ثابت شده است كه زندگى بشر بدون خواب و تجديد قوا غير ممكن است و اشخاص و حيواناتى را كه چند روز بىخواب نگاه داشتهاند مشاعر خويش را از دست داده و بعضى مردهاند. خواب در موجودات زنده از قبيل انسان، حيوان، حشرات و حتى نباتات عموميّت دارد. پديدۀ خواب يك پيش آمد تصادفى نيست بلكه يكى از آثار قدرت و تدبير خداى جهان آفرين است؛ خداوند در قرآن کریم ميفرمايد:
«و از نشانههاي او (خدا) خواب شما در شب و روز است.»[1]
معیار در پرخوابي
مقولۀ پرخوابي يك امر نسبي است كه مقدار و ميزان آن در مورد افراد و در زمانهاي مختلف فرق ميكند؛ مثلاً براي بچهها و افراد كهنسال و گاهي در افراد بيمار مقدار خواب بيشتر از افراد جوان و ميانسال ميباشد و يا كساني كه داراي فعاليت زيادي هستند نسبت به افراد كم جنب و جوش، نياز بیشتری به خواب جهت تأمين و بازسازي قواي خود دارند. به اين خاطر پرخوابي نسبت به اين افراد فرق ميكند. در نتيجه هر فردي كه بيش از اندازۀ مورد نيازش براي تجديد قوا، بخوابد دچار پرخوابي و عوارض آن میگردد.
پرخوابي از منظر سنت
پرخوابي در روايات معصومين به شدت نكوهيده شده است كه به مواردي از آنها اشاره مي شود:
پيامبر اكرم(ص) نگراني خويش را از اين خصلت چنين بيان ميفرمايند:
«بر امت خويش بيشتر از هر چيز از شكم پرستي و پرخوابي و بيكارگي و بيايماني بيمناكم.»[2]
و در روايتي امام علي(ع) ميفرمايند:
«چه تصميم هاي روز را كه خواب درهم شكند.»[3]
به اين معني كه خواب، انسان را از دستيابي به تصميمهاي بزرگي كه در زندگي براي پيشرفت و سعادت خود ميكشد محروم كرده و او را در وادي حيراني و محروميت رها ميكند.
گر تو مرد عاشقى رو شرم دار خواب را با ديدهى عاشق چه كار
در روايات ديني از خواب به عنوان مستي نيز ياد شده است: اميرمؤمنان ميفرمايد:
«مستي چهار چيز است: مستي شراب، مستي مال، مستي خواب و مستي پادشاهي»[4]
در روايتي نيز امام صادق(ع) پرخوابی را يكي از عوامل عصيان و معصيت الهي شمرده اند:
«اولین معصيتهایي كه نسبت به خدا انجام شد به شش چيز بود: به محبت دنيا و محبت رياست و محبت طعام و محبت زنان و محبت خواب و محبت راحت.»[5]
عوامل مؤثر در پرخوابي
1ـ غفلت از روز جزا: كه با نگرشي نادرست از زندگي، فقط به خوشيهاي اين دنيا بسنده كرده و بيعاري و بيقيدي و تنبلي را سرلوحۀ زندگاني خويش كردهاند و حال آنكه بايد بدانند:
كاروان رفت و تو در خواب و بيابان در پيش
وه كه بس بيخبر از غلغل چندين جرسي[6]
2ـ پريشان حالي و درماندگي: كساني كه در گردونۀ زندگي كم آوردهاند و راه برون رفت از آن را نميدانند براي فراموش كردن آن مشكلات، معمولاً به خواب پناه ميبرند تا هر چند براي مدتي از آنها خلاصي يابند. غافل از اينكه چنين راهكاري فقط مُسَكن بوده و علاج كار نيست و همچون كبكي هستند كه سر خود را زير برف كرده است.
3ـ پرخوري: امام صادق(ع) ميفرمايد: «خواب بسيار، از خوردن آب بسيار ناشى مىشود،( چرا كه با خوردن زياد آب، بلغم و رطوبات در مزاج انسان بيشتر مي شود كه موجب خواب ميگردد) و خوردن آب بسيار، از خوردن غذاى بسيار ناشی میشود.»[7]
وقتي شكم از غذا پر ميشود فكر كار نميكند و خواب آلودگی مسلط ميشود؛ دل و مغز، ميدان خيالات و اوهام ميگردد. كساني كه به پرخوري و اختلاط زائده مبتلا هستند وهم و خيال بيشتر بر آنها استيلا يافته خوابهاي وحشتناك ميبينند.[8]
4ـ فساد مزاج و افزايش اخلاط چهارگانۀ[9]: كه سيستم بدن را به هم ميزنند و موجب خواب آلودگي شخص ميگردند.
5ـ رفيق خوشخواب: مصاحبت باعث تأثير اخلاق و رفتار افراد در دوستان و همنشينان آنان ميشود.
6ـ منظم نبودن زمان خواب و بيداري: وقتی کسی شب دير ميخوابد در روز براي جبران آن نياز به خواب زياد دارد؛ زيرا براي جبران يك ساعت بيخوابي شب، نياز به چندين ساعت خواب روزانه هست.
آثار سوء پرخوابي از منظر پزشكي
خواب بايد به حد اعتدال باشد اما اگر از حد بگذرد مخصوصاً خواب در روز[10] و به ويژه در زمستان و براي كسي كه به آن عادت نداشته باشد موجب بروز امراض رطوبي و افزايش نزولات (منظور از نزولات به عقيدۀ قدما رطوبتهايي است كه از قسمتهاي بالاي بدن به پايين كشيده شده باعث بروز عوارضي در بدن ميشود)، بزرگي طحال، بدبويي دهان، كمي قوت بدن (چون مزاج خواب، سرد و تر است و در اثر زيادي خواب، رطوبت و تري بر مزاج چيره ميشود كه به دنبالش سستي قواي نفساني و بدن را در پي دارد.[11])، كمي اشتها به غذا و كندي ذهن و از بين رفتن شادابي رخسار ميشود.
البته ناگفته نماند كه بيداري زياد نيز سبب از بين رفتن رطوبات بدن و موجب خشكي بدن گشته، مانع گوارش و موجب فساد و برهم خوردن مزاج است و اگر بسيار ادامه يابد به جنون و ديوانگي ميانجامد.[12]
آثار پرخوابي در روايات
براي پرخوابي آثار و نتايج ناگواري بيان شده است كه به تعدادي از آنها اشاره ميشود:
1ـ فقر در قيامت: از حضرت رسول خدا(ص) نقل شده است : «از خواب بسيار برحذر باشيد؛ زيرا خواب زياد آدمي را در قيامت فقير ميكند.»[13]
2ـ منفور درگاه الهي: پيامبر اكرم(ص) فرمودند: «خوردن بدون گرسنگي و خواب بدون خستگي و خندۀ بدون تعجب، نزد خدا به سختي منفور است.»[14]
3ـ جلب ضرر و زيان: اميرالمؤمنين(ع) ميفرمايد: «خوردن و خواب بسيار، جان را تباه و زيان را جلب نمايد.»[15]
4ـ ضايع كردن عمر: از آنجا كه دنيا مزرعۀ آخرت است و آنچه را در اين عالم بكاريم ثمره و نتيجهاش را در آن عالم خواهيم يافت با افزايش خواب، عمر -اين سرمايۀ گرانقدر- را از كف داده و دست خالي گام در آن وادي مينهيم. امام علي(ع) ميفرمايد: «واي بر آن كه به خواب رفته، كه چه اندازه زيانكار است؛ هم عمرش كوتاه و هم مزدش كم است.»[16]
5ـ محروم شدن از نماز شب: با افزايش خواب، افراد از نماز شب كه در آيات و روايات با عظمت از آن ياد شده و آثار و نتايج شگفت انگيزي براي آن بيان داشتهاند محروم خواهد بود.
6ـ قساوت قلب: پيامبر اكرم(ص) ميفرمايد: غذايتان را با ياد خدا و نماز ذوب (هضم) كنيد و پس از آن نخوابيد كه دلهايتان سخت شده قساوت پيدا ميكنند.[17]
7ـ ايجاد روحيۀ نخوت و كسلي در جامعه: روحيات و خصلتهاي بشري در مواجهه با همديگر منتقل شده، تأثير خود را برجاي ميگذارد.
علاج پرخوابي
براي علاج اين مشكل بايد از دو طريق وارد عمل شد تا نتيجۀ مورد نظر را به دست آورد: اولي علاج علمي و ديگري علاج عملي.
علاج علمي آن است كه در آثار شوم و عواقب ناگوار پرخوابي با ديدهايي عميق بنگرد و مراتب والايي را كه ميتواند در نتيجۀ مقدار خواب مناسب(نه پرخوابي) به دست آورد سرلوحۀ آرزوها و اهداف خويش قرار دهد و با تمام توان به سوي دستيابي به آنها گام بردارد.
علاج عملي چنين است كه در عوامل اين خصلت دقيق شده با درخواست توفيق از درگاه باريتعالی بر ضد آنها عمل كند؛ زيرا با رفتن علل واسباب آن، خود اين رذيله هم برطرف خواهد شد؛ به اين خاطر سعي در ذكر و فكر روز قيامت و حساب و كتاب آن ديار كند و نيك بيانديشد كه « از كجا آمدهام، آمدنم بهر چه بود، به كجا ميروم آخر ننمايي وطنم»
اگر دچار مشكلاتي هستند كه آنها را به خود مشغول كرده و از حل آنها عاجزند با انديشمندان مرتبط با آن امور مشورت كرده و هر چه سريعتر در حل آن بكوشند.
براي علاج پرخوري كه از عمده دلايل پرخوابي است ابتدا بايستي در منافع كم خوري و مضرات زياده خوري تأمل كرده، آنگاه مردانه وارد عمل شود و براي از بين بردن بلغم و رطوبات كه بيشتر از خوردن آب زياد گريبانگير شخص ميشود بايد از كم خوري شروع كند و بداند كه خوردن نان خشك و مويز (نوعي كشمش) ـ البته نه در حدي كه خود آن تشنگي بياورد ـ و همچنين مسواك زدن، بلغم بدن را كاهش ميدهد[18] و براي علاج فساد مزاج و تنظيم كردن اخلاط چهارگانهاش بايد به افراد زبده و كارشناس رجوع كند تا از اين بلا رهايي يابد.
خواب و خورت زمرتبهى خويش دور كرد
آنگه رسى به عشق كه بىخواب و خور شوى[19]
[1] ـ روم :23
[2] ـ پاينده،ابوالقاسم؛ نهج الفصاحة،انتشارات جاويدان،چاپ دوم،1376ش،ح109
[3] ـ همان،ص812،ح10145
[4] ـ مجلسي،محمدباقر؛حلية المتقين،تصحيح عبدالرزاق اعلمي،انتشارات باقرالعلوم(ع)، چاپ اول،1378، ص222
[5] ـ همان،ص222
[6] ـ حافظ؛آينه جام(ديوان حافظ همراه يادداشتهاي شهيد مهري)،انتشارات صدرا،چاپ اول،372ش،ص319،غزل455
[7] ـ گيلانى،عبد الرزاق؛ شرح مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة، تصحيح رضا مرندى، انتشارات پيام حق، چاپ : اول،1377 ش،ص288
[8] ـ خليلي، محمدعلي؛ترجمۀ نصير الدين امير صادقي تهراني،طب الصادق(ع)،انتشارات عطائي،چاپ دوازدهم،1370ش،ص142
[9] ـ تفليسي،ابوالفضل حبيش بن ابراهيم؛تعبير خواب،انتشارات مرسل،چاپ سوم،1385ش،ص25؛ اخلاط چهارگانه «خون» و «صفرا» و« بلغم» و «سودا»
[10] ـ به غير از خواب قيلوله كه كمي قبل از اذان ظهر و يا بعد از وقت نماز ظهر تا وقت نماز عصر است.
[11] ـ تفليسي،ابوالفضل حبيش بن ابراهيم؛تعبير خواب،انتشارات مرسل،چاپ سوم،1385ش،ص25
[12] ـ چغميني، محمود بن محمد بن عمر مير؛قانونچه در طب، ترجمۀ دكتر محمد تقي، نشر دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني
ايران، چاپ دوم، 1383ش ـ تهران،صص 76ـ 79
[13] ـ قمي،شيخ عباس؛سفينة البحار و مدينة الحكم و الاثار،مؤسسه نشر آستان قدس رضوي،چاپ اول،1416ق،ج4،ص592،واژۀ«نوم»
[14] ـ پاينده،ابوالقاسم؛ نهج الفصاحة،انتشارات جاويدان،چاپ دوم،1376ش،ص604،ح2119
[15] ـ عبد الواحد آمدي؛غررالحكم و دررالكلم،ترجمه محمد علي انصاري،تصحيح مهدي انصاري قمي،نشر مؤسسه انتشاراتي امام عصر(ع)،چاپ دوم،1384ش ،ص580،ح7034
[16] ـ همان،ص855،ح10657
[17] ـ محمدي ري شهري،محمد؛دانشنامۀ احاديث پزشكي،ترجمۀ دكتر حسين صابري،نشر سازمان چاپ و نشر دارالحديث،چاپ هفتم،1386ش،ج2،ص104
[18] ـ مدرس افغاني؛جامع المقدمات،انتشارات هجرت،ج2،كتاب آداب المتعلمين،فصل چهارم ،ص53
[19] ـ شجاعي، محمد؛مقالات،ج2،ص177
