اخبار دانشگاهی کشور / اخلاق 10 اسفند 1389 - 01 March 2011
بدون ترديد همت بلند يكي از نشانههاي روح بزرگ آدمي است. برنامههاي اسلامي، انسانها را تشويق ميكند كه روح بلند داشته و خود را محدود به امور پست نكنند.
همت در لغت از ريشهی «همّ» به معناي عزم قوي[1] است. راغب همت را غم و اندوهى دانسته كه انسان را ذوب و ضعيف مىكند[2]و در اصطلاح علوّ همت عبارت است از سعي و کوشش در تحصيل سعادت و کمال و طلب کردن کارهاي بزرگ و عالي، بدون درنظر گرفتن سود و زيان دنيا، بهطوري که به سبب دست يافتن به منافع دنيوي شادمان نشود و از فقدان آن اندوهگين نگردد بلکه در طريق طلب، از مرگ و کشتهشدن و مانند آنها باک نداشته باشد.[3] حضرت علی(ع) میفرماید: بهترین همتها، بلندترین آنها است.[4]ضد آن دونهمتي است؛ به معناي پستي طبع و قصور همت از طلب كارهاي بزرگ و قناعت نمودن به اعمال جزئي كه اين صفت خبيثه نتيجه كمدلي و ضعف نفس است.[5]
نشانه بلندهمتي
نشانه بلندهمتي را ميتوان در رفتارهاي شخص پيدا كرد و نشانههای آن را میتوان در موارد زیر برشمرد:
- ايمان
ايمان يك شخص گواهي است بر همت بلند او چنانچه از امام على(ع) نقل شده است: بلندهمّتى از ايمان است.[6]
- بخشش و انفاق
انفاق، از سه جهت باعث تكامل فردى و رشد آدمى است:
نخست: موانع تكامل نفسى و رشد انسانى را از ميان برمىدارد.
دوم: روح انسانيّت را در آدمى آشكار مىسازد، و نهال گذشت و بلندهمّتى را در روح مىنشاند.
سوم: در آدمى روح تربيت اسلامى را رشد مىدهد. [7]
امام علي(ع) ميفرمايند: «بذل و بخشش آدمي نشانه بلندهمتي اوست.»[8]
- اعمال زيبا
شخصی که دارای همت بلند است، در امور خود تمام دقت را به کار میبرد وسعی برآن دارد که کار را به نحو احسن به پایان برساند.
حضرت علي(ع) ميفرمايد: «كردار زيبا خبر از بلندي همت ميدهد.»[9]
- فرمانبري از خدا
امام علي(ع) ميفرمايند: فرمانبري از خداوند همت زيرکان است. نافرماني از خدا همت پليدان است.[10]
- نگهداري حرمت و رعايت پيمان
امام علي(ع) ميفرمايند: شريفترين همتها نگهداري حق و حرمتها و رعايت عهد و پيمانهاست.[11]
- طمع نداشتن به آنچه در نزد مردم است، (نشان) بلندهمتي است.[12]
- پايبندي به قناعت، از والايي همت است.[13]
- بينيازي از مردم و فرمودهاند: عزت بينيازي از مردم را با بلندي و بزرگي همت جلب نما. [14]
- اخلاق نيكو ثمره بلند همتی است.
امام علي(ع) ميفرمايند: بهترين خويها برترى همّتها است.[15]
موارد بكارگيري همت
انسان مؤمن بايد بلندهمت باشد و تمام همت خود را در مسير آخرت قرار دهد كه بنابر كلام اميرالمؤمنين علي(ع): هر كس كه آخرت همتش باشد، از خير به نهايت آرزويش ميرسد.[16]
ایشان همچنین میفرمایند: همت و تلاش خود را صرف آخرتت کن[17]و همگى همّت و سعى خود را از براى رهائى از جايگاه بدبختى و عقاب و رستگارى از محلّ بلا و عذاب بگردان؛[18] زيرا هر كه دنيا عزم او باشد بدبختى و غم او در روز قيامت طولاني شود[19]و اگر عزم و قصد او آنچه نزد خداى سبحان است نباشد، به آرزوهاى خود نميرسد.[20]
همچنين ايشان توصيه ميفرمايند كه همت خود را صرف چيزهايي کن که به آن نياز داري و آنچه را به کار تو نميآيد پيگيري مکن.[21]
آری، انسان باید در تمام شئون زندگی، بلندهمت باشد و این بلندهمتی را در همه جنبههای زندگی خود بکار گیرد؛ بدینصورت که در تمام زمینهها از جمله کسب علم، انجام عبادات، تأمین معاش و امور دیگری چون صلهرحم، خوشاخلاقی در برابر مردم، دوری از هرگونه گناه، پرداختن به کار خیر و هر امری که شایسته یک انسان مومن است؛ همت عالی را سرلوحه کار خود قرار دهد.
آثار بلندهمتي
دستيابي به آرمانهاي بلند نياز به همتي بلند دارد؛ زيرا همتهاي بلند است كه ميتواند موانع را بردارد و آدمي را در مسير خود، به اوج والايي برساند و آثار نيكویی نصيب انسان نمايد كه از جمله آن آثار عبارتند از:
- خشنودي خداوند متعال در کارهایی است که نشانگر همت عالی فرد باشد. پیامبر اکرم(ص) میفرماید:
«خداوند متعال از کارهای بزرگ و امور عالی خوشنود میگردد.»[22]
- تلاش براي اطاعت الهي، چونكه شخص بلند همت، به كمتر از بهشت راضي نميشود.[23]
- شرافت نصیب کسی میشود که همت خود را صرف امور ناچیز نگرداند. حضرت امیرالمؤمنین علي(ع) میفرمایند: شرف و بلندى مرتبه به همّتهاى بلند است نه به استخوانهاى كهنه شده. [24] امام محمد باقر(ع) فرمودند: هيچ شرفي همانند بلندهمتي نيست.[25]
- همت عالی صاحبش را به عظمت و بزرگي میرساند. حضرت علی(ع) میفرماید: هر که از نردبان همت بلند بالا رود؛ جهانیان او را به دیده تعظیم بنگرند[26]و نيز ميفرمايند: هیچ چیز مانند همت بلند انسان را بزرگ نکرد. [27]در كلام ديگر ايشان بزرگواری و آقایی را نتیجه داشتن همت بلند دانستهاند. [28]
- هر که توان خود را برای رسیدن به هدف خود به کار گیرد به تمام خواستههایش خواهد رسید.[29]
- ارزش آدمي به اندازه همتش است.[30]
- همت بلند، قناعت همیشگی همراه دارد.[31]
- شجاعت مرد به اندازه همت اوست.[32]
- بردباري: امام علي(ع) فرمود: بردبارى و درنگ هم آهنگ هستند و نتيجه آن بلند همّتى است.[33]
- از نشانههاي مؤمن: حضرت صادق(ع) فرمود: مؤمن به ايمان نمىرسد مگر اينكه عقلش كامل باشد و عقلش به كمال نخواهد رسيد مگر اينكه در او ده خصلت باشد: خيرش به همه برسد و مردم از شرش در امان باشند، كارهاى نيك را از خود اندك بداند و كارهاى اندك ديگران را بسيار بشمارد.... هر گاه با كسى كه از او متقىتر است ملاقات كرد در برابر او تواضع كند.[34]
آثار كمهمتي
کارهای پست نشانه بیهمتی است. همانطور که همت بلند آدمی را رشد میدهد و به کمالات میرساند، همت کوتاه و بیتفاوتی، به سقوط انسان میانجامد و آثاري از خود برجاي ميگذارد كه ميتوان به موارد ذيل اشاره كرد:
· کسی که همتش کوچک باشد فضائل او از دست میرود.[35]
· محروم شدن از همنشيني با ديگران. امام علي(ع) ميفرمايند: با آدم کوتاههمت همصحبت مشو (که تو را نیز ساقط میکند.)[36]
· كمارزش بودن؛ امام علي(ع) ميفرمايند: کسی که همتی جز پر کردن شکم ندارد قیمت او نیز همان است که از شکم او بیرون میآید[37]و نيز ميفرمايند: آدميّتى براى كسى كه در او همّتى نباشد، نيست.[38]
· كمخير بودن؛ امام علي(ع) ميفرمايند: چه بیخیر است کسی که فکری جز شکم و شهوت ندارد.[39]
· کسی که همتی جز دنیا ندارد هنگام مردن غصه او بسیار خواهد بود.[40]
· زيانكار نيست مگر كسى كه همّت او نفس او باشد.[41]
· حسادت به ديگران؛ امام علي(ع) ميفرمايند: حسادت دوست بر نعمتى از كمي همّت اوست.[42]
[1] - مصطفوى، حسن؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش، ج11، ص286
[2] - راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ ترجمه وتحقيق مفردات الفاظ قرآن، خسروى حسينى سيد غلامرضا، تهران، انتشارات مرتضوى، 1375 ش، دوم، ج4، ص 528
[3] - نراقي ، مولامهدي؛ علم اخلاق اسلامي (ترجمه كتاب جامع السعادات)، ترجمه سيدجلال الدين مجتبوي، انتشارات حكمت، 1366ه. ش، اول، ص 322
[4] - تميمى آمُدى، عبد الواحد بن محمد؛ غرر الحكم، قم، دفتر تبليغات اسلامى، 1366شمسى، اول، ص ۴۴۸ ، ح10275«خیر الهمم اعلاها»
[5] - نراقي، ملا احمد؛ معراج السعاده ، قم، زهير، 1386ه. ش، اول، ص178
[6] - صابرى يزدى ، على رضا / انصارى محلاتى، محمد رضار؛ الحكم الزاهرة با ترجمه انصارى، قم، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامى، دوم، 1375 شص 458
[7] - حكيمى اخوان، آرام احمد؛ الحياة با ترجمه احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1380 ش، ج6، ص 114
[8] - غررالحكم، ص 383«من شرف الهمه بذل الانسان»
[9] - خوانساري، جمال الدين؛ شرح آقا جمال الدين خوانساري بر غرر الحكم، دانشگاه تهران، 1366 ش ، ج1، ص 365 «الفعل الجميل ينبي عن علو الهمه »
[10] - غررالحكم، ص181و185«الطاعه همه الأکياس، المعصيه همه الأرجاس»
[11]- همان، ص252«أشرف الهمم رعايه الذمام»
[12] - همان، ص398«الکف عما في أيدي الناس عفه و کبر همه»
[13]- همان، ص391«من شرف الهمه لزوم القناعه»
[14] - نورى، حسین؛ مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1408 هجرى، اول، ج12، ص67«اسْتَجْلِبْ عِزَّ الْيَأْسِ بِبُعْدِ الْهِمَّةِ»
[15] - شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج2، ص 395 «احسن الشّيم شرف الهمم»
[16] - تميمى آمدى، عبد الواحد؛ تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبليغات قم، 1366 ش، اول، ص 144«من كانت الاخره همته بلغ من الخير غايه امنيته»
[17] - غررالحکم، ص ۳۵۹«اجعل همّک و جهدک لآخرتک»
[18] - شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج2، ص223 « اجعل كلّ همّك و سعيك للخلاس من محلّ الشّقاء و العقاب و النّجاة من مقام البلاء و العذاب. »
[19]- همان، ج5، ص446«من كانت الدّنيا همّه طال يوم القيامة شقاؤه و غمّه. »
[20] - همان، ج5، ص410«من لم يكن همّه ما عند اللَّه سبحانه لم يدرك مناه. »
[21] - تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 477 «اقصر همتک عليما يلزمک و لا تخض فيما لا يعنيک»
[22] - شيخ حر عاملى؛ وسائل الشيعة، قم، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1409 هجرى، اول، ج ۱۷، ص ۷۳«انّ الله یحبّ معالی الامور و یکره سفسافها»
[23]- امين محمد ، هيئت، اخلاق اسلامي، ترجمه سيد صادق شفائي زاده، دارالانصار، 1385 هـ ش، ج1، ص700
[24] - شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج2، ص 106 «الّشرف بالهمم العالية لا بالرّمم البالية. »
[25] - علامه مجلسى؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، اسلاميه، مختلف، ج75، ص165« لَا شَرَفَ كَبُعْدِ الْهِمَّة»
[26] - غررالحکم، ص ۴۴۸«من رقی درجات الهمم عظّمته الامم»
[27] - همان، ص ۳۵۹«ما رفع امرء کهمّته »
[28] - همان، ص 382«الکرم نتیجة علوّ الهمّة»
[29] - همان، ص ۴۴۴«من بذل جهد طاقته بلغ کنه ارادته»
[30] - شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج4، ص500«قدر الرّجل علی قدر همّته»
[31] - غررالحکم، ص ۳۵۹«من شرف الهمّة لزوم القناعة»
[32]- همانجا«شجاعة الرّجل علی قدر همّته»
[33] - سيد رضي؛ نهج البلاغة، محمد دشتى، قم، مشهور، 1379 ش، اول، ص739 «الْحِلْمُ وَ الْأَنَاةُ تَوْأَمَانِ يُنْتِجُهُمَا عُلُوُّ الْهِمَّةِ»
[34] - علامه مجلسي؛ ترجمه الإيمان و الكفر بحار الانوار، عزيز الله عطاردى، تهران، انتشارات عطارد، 1378 ش، ج1، ص130
[35] - شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج5، ص 210«من صغرت همّته بطلت فضیلته»
[36] - غررالحکم، ص ۳۵۹«من دنت همّته فلا تصحبه»
[37] - همانجا«من کانت همّته ما یدخل فی بطنه کانت قیمته ما یخرج من بطنه»
[38] - شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج6، ص 402 «لا مروّة لمن لا همّة له. »
[39] - غررالحکم، ص ۳۵۹«ما ابعد الخیر ممّن همّته بطنه و فرجه»
[40] - همانجا«من کانت الدّنیا همّته اشتدّت حسرته عند فراقها»
[41] - شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج6، ص 105«ما المغبوط الّا من كانت همّته نفسه»
[42] - همان، ج6، ص11«من صغر الهمّة حسد الصّديق على النّعمة. »
