اخبار دانشگاهی کشور / اخلاق 11 اسفند 1389 - 02 March 2011
انسان به اقتضای فطرت خویش، میل به زیبایی و جمال داشته و جویای پاکیزگی، زیبایی و آراستگی است و از ژولیدگی، پلیدی و پریشانی نفرت دارد. در عصر ما با وجود پیشرفت بسیار علم و تمدن هنوز برخی از زوایای دینمان برای پیروانش ناشناخته مانده و افرادی از روی ناآگاهی و به گمان اینکه در دین اسلام دستوراتی در زمینه آراستگی ظاهر وجود ندارد به دنبال الگوهای فاسد و مدهای عجیب غربی می روند. از آن جا که دین مقدس اسلام بر اساس فطرت الهی بنا شده است بر امر آراستگی ارزش بسیاری قائل شده و به پیروانش دستور می‌دهد که خود را همواره پاکیزه نگاه دارند و به ویژه در برخورد با دیگران، در این امر دقت بیشتری داشته باشند.
تعریف آراستگی:
آراستگی یعنی آراسته بودن و عمل آراسته از نظر لغوی به معنای زینت دادن و تزیین كردن است . اما معانی دیگر مانند نظم و مرتب بودن ، هماهنگ بودن و آماده و مهیا بودن نیز برای آن گفته شده است.[1]
جایگاه آراستگی
در مورد جایگاه آراستگی همین جمله کافیست که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
«إِنَّا زَینَّا السَّمَاءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْكَوَاكِبِ»[2]
ما آسمان نزدیک [= پایین] را با ستارگان آراستیم.
همانطور که ازاین آیه استفاده می شود خداوند ستارگان را زینتهای آسمان قرار داده و از آن با عنوان نعمت یاد میكند.بنابراین زینت فینفسه امری مذموم و ناپسند نیست. لذا خداوند در خلقت آسمانها و زمین از زینت استفاده نموده است. همچنین بهرهگیری از زینت را برای مسلمانان مجاز دانسته و آنها را به آراستگی فرا میخواند و نظر کسانی را که به غلط، آراستگی و زینت را با دین و آموزههای ناب آن در تضاد میپندارند، مردود میشمارد:
« قُل مَنْ حَرَّمَ زینةَ اللّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مَنِ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ امَنُوا»[3].
«ای رسول! بگو چه کسی زینت خدا را که برای بندگان خود بیرون آورده و نیز روزیهای پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو این برای کسانی است که ایمان آوردهاند.»
در سیره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمده است که هرگاه ایشان قصد خروج از خانه یا پذیرفتن کسیرا داشت، موی سر خود را شانه میزد، سر و وضع خود را مرتب میکرد، خویشتن را میآراست و برای آنکه تصویر خود را ببیند، در ظرف آبی مینگریست. وقتی سبب این کار را میپرسیدند، میفرمود:
«اِنَّ اللّهَ تَعالی یُحِبُّ مِنْ عَبْدِهِ إِذا خَرَجَ إِلی إخْوانِهِ أَنْ یَتَهَیّاَ لَهُمْ وَ یَتَجَمَّلَ»[4].
خداوند متعال دوست دارد كه بندهاش چون به سوى برادران خود بیرون میرود خود را براىآنها منظم كند و خود را بیاراید و زیبا سازد.
امیرالمؤمنین (علیهالسلام) كه خود در غایت زهد و ساده زیستی بود، هرگز سهل‌انگاری در آراستگی و آراسته بودن را روا نمی‌دانست. روایتی از آن حضرت نقل شده كه نشان می‌دهد رفاقت و صمیمیت و خویشاوندی نباید باعث كوتاهی در این امر شود. آن حضرت فرمود:
« لِیتَزَینَ اَحَدُكُم لأَخیهِ الْمُسْلِمِ كما یتَزَینَ لِلْغَریبِ الَّذی یحِبُّ أَنْ یراه فی احسن الهَیئة.»[5]
هر یك از شما براى برادرى كه به دیدنتان آید خود را بیارائید چنانكه براى بیگانهاى مایلید در بهترین قیافه شما را ببیند، زینت مىكنید.
البته باید به این نكته هم توجه داشت كه در این امر نباید از حد افراط و تفریط بیرون رفت. از اینرو، مرزهایی برای آن بیان شده است، مثلا در فقه پوشیدن لباس شهرت، خود را در پوشش، شبیه كافران در آوردن و پوشش، با هدف فتنه‌انگیزی و ... جایز دانسته نشده است. بر این اساس، همان طور كه آراستگی حلال و شایسته موجب استحكام و ایجاد نشاط و سلامت در ارتباطها می‌شود، آراستگی ناشایست و حرام، با این امور منافات دارد و موجب مفسده برای فرد و جامعه می‌شود.
انواع آراستگی:
آراستگی به دو نوع است: آراستگی باطنی(روحی) و ظاهری.
الف: آراستگی روحی
قبل از پرداختن به آراستگی جسمی و ظاهری از منظر معصومان، به پاكیزگی روح و آراستن باطن در كلام آن بزرگواران می‌پردازیم.
آراستگی روح را به سه بخش می‌توان تقسیم كرد:
1- آراستگی اندیشه: این آراستگی را می‌توان به سه زینت اساسی خلاصه كرد: علم، حكمت و ادب.
علم: امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند:
« الْعِلْمُ زَینُ الْأَغْنِیاءِ وَ غِنَى الْفُقَرَاء »[6]
دانش، زینت دهنده ثروتمندان است( منظور از ثروتمندان یعنی كسانی كه علم دارند) و بی‌نیاز كننده فقرا (یعنی كسانی كه علم ندارند و جاهل هستند).
در حدیثی دیگر فرمود:
« الْعِلْمُ أَشْرَفُ حِلْیةٍ وَ عَطِیة » [7]
دانش والاترین و بلندترین زیور و هدیه (بخشیده شده) است.
حكمت:
« عَلَیكَ بِالْحِكْمَةِ فَإِنَّهَا الْحِلْیةُ الْفَاخِرَة »[8]
فراگیر حكمت را پس بدرستى كه آن زیوری است فاخر. مراد از حكمت، «علم راست و كردار درست است» و فاخر، هر چیز نفیس و نیكوئیست.
ادب: امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‌فرماید:
« حُسْنُ الْأَدَبِ زِینَةُ الْعَقْل»[9]
ادب نیكو ، زیور و زینت خرد و عقل است.
2- آراستگی گفتار: در این باره بحث فراوانی وجود دارد، اما خلاصه‌ای از آن را بیان می‌كنیم. منظور از آراستگی در گفتار، دروغ نگفتن، ناسزا نگفتن، دشنام ندادن، غیبت نكردن، تهمت نزدن، آبرو نریختن و غیر اینهاست. چاره همه این گناهان سكوت است. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:
« الصَّمْتُ كَنْزٌ وَافِرٌ وَ زَینُ الْحَلِیمِ وَ سَتْرُ الْجَاهِل»[10]
سكوت گنجى است فراوان و زینت شخص حلیم و بردبار و پوششى است براى جاهل و نادان.
3- آراستگی رفتار: منظور از آراستگی در رفتار، انصاف، وفا و بردباری، سخاوت و ... است. در این زمینه روایات فراوانی هست. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:
« رَأَیتُ الْوَفَاءَ یزَینُ الرِّجَال»[11]
چنین است كه وفا، مردان را زینت می‌دهد.
امام علی (علیه السلام) می‌فرماید:
« زَینُ الْمُصَاحَبَةِ الِاحْتِمَال »[12]
زینت مصاحبت، تحمل كردن است؛ یعنى تحمل كردن بىادبیهای مصاحب (دوست) یا تحمل دیون و اخراجات و مؤنات او هر گاه و هرزمان که محتاج باشد.
همچنین امیرمؤمنان (علیه السلام) می‌فرماید:
« السَّخَاءُ یكْسِبُ الْمَحَبَّةَ وَ یزَینُ الْأَخْلَاق » [13]
سخاوت دوستى را كسب میكند؛ یعنى باعث مىشود كه مردم با او دوست شوند و خوییها و خصلتها را زینت و آرایش مىدهد.
ب: آراستگی ظاهری
1- پاكیزگی عمومی: پاكیزگی گذشته از تأثیر بسزایی كه در سلامت شخصی و اجتماعی انسان دارد، موجب دلپذیری و جلب نظر بیننده می‌شود، بلكه یكی از خواسته‌های فطری انسان است و با سرشت انسان آمیخته شده است.
پیامبر اكرم(ص) می‌فرماید:
« النَّظَافَةُ مِنَ الْإِیمَان » [14]
پاكیزگی جزئی از ایمان است. یعنی یكی از نشانه‌های مؤمن، پاكیزگی و آراستگی است.
امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید:
« مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیاءِ التَّنَظُّف » [15]
پاكیزگی از اخلاق انبیاست.
در بعضی از روایات به موارد خاص نظافت اشاره شده است. امام صادق (علیه السلام) در قسمتی از حدیث خود می‌فرماید:
« إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یحِبُّ الْجَمَالَ وَ التَّجَمُّلَ وَ یكْرَهُ الْبُؤْسَ وَ التَّبَاؤُسَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَنْعَمَ عَلَى عَبْدٍ نِعْمَةً- أَحَبَّ أَنْ یرَى عَلَیهِ أَثَرَهَا- قِیلَ وَ كَیفَ ذَلِكَ قَالَ ینَظِّفُ ثَوْبَهُ وَ یطَیبُ رِیحَهُ- وَ یحَسِّنُ دَارَهُ وَ یكْنُسُ أَفْنِیتَهُ- حَتَّى إِنَّ السِّرَاجَ قَبْلَ مَغِیبِ الشَّمْسِ ینْفِی الْفَقْرَ- وَ یزِیدُ فِی الرِّزْقِ »[16]
همانا خدا دوست دارد زیبائى و زیبا نمائى را و زشت میدارد بدحالى و بدنمائى را. زیرا خدا عزوجل چون نعمتى به بنده دهد دوست دارد اثرش را در او بیند، گفته شد، چگونه؟ فرمود: جامه خوب و پاكیزه و بوى خوش بزند و خانه خوب و گرد و غبار خانه را جاروب كند، تا اینكه چراغ را پیش از غروب خورشید روشن كند كه فقر را ببرد و روزى را بیفزاید.
در حدیثی از قول پیامبر اكرم(ص) در مورد شخصی آلوده چنین آمده است :
« اِنّ اللهَ تَعالی یبغِضُ الوَسِخَ و الشَعِثَ» [17]
خداوند متعال شخص آلوده و ژولیده را دشمن میدارد.
2- رسیدگی به موی سر: موی سر یكی از جلوه‌گرترین اجزای بدن است. زیبایی رو و صورت با موی سر جلوه پیدا میكند مخصوصاً در نزد بانوان. اگر فردی صورت، ابرو، چشم، لب و بینی زیبا داشته باشد ولی موی سر نداشته باشد، آن زیبایی جلوه نمی‌كند و چه بسا آن فرد را زشت نشان دهد. به همین دلیل، امامان معصوم(ع) سفارش‌هایی درباره موی سر بیان كرده‌اند.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
« إِنَّ مِنْ أَجْمَلِ الْجَمَالِ الشَّعْرَ الْحَسَن» [18]
از زیباترین زیبایی‌ها، موی نیكو و قشنگ است. در جای دیگر می‌فرماید:
« الشَّعْرُ الْحَسَنُ مِنْ كِسْوَةِ اللَّهِ فَأَكْرِمُوه» [19]
موى خوب و زیبا یك پوشاك خدائیست پس آن را گرامى دارید.
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
« ثَلَاثٌ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِینَ الْعِطْرُ وَ إِحْفَاءُ الشَّعْرِ وَ كَثْرَةُ الطَّرُوقَة » [20]
سه چیز است كه از آداب و سنن پیامبران است، عطر زدن، مو گذاشتن و بسیار همبستر شدن )فزونى همسر) .
حضرت امیر مؤمنان (علیه السلام) فرمود:
« إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یحِبُّ الْجَمَالَ وَ یحِبُّ أَنْ یرَى أَثَرَ نِعْمَتِهِ عَلَى عَبْدِه» [21]
خداوند جمیل است و جمال را دوست دارد و دوست دارد آثار نعمت خود را بر بندهاش ببیند.
[1] - معین، محمد؛ فرهنگ فارسی معین، تهران، امیر کبیر، 1360، چاپ چهارم، ج 1، ص 39.
[2] - صافات/6
[3] - اعراف/32
[4] - محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمة، حمید رضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1377، چاپ اول، ج2، ص774. و سنن النبی ج1 ص 43
[5] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالكتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، ج10، ص 91.
[6] - عبد الواحد، آمدی؛ تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378،چاپ دوم، ص42.
[7] - همان، ص281.
[8] - همان، ص58.
[9] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تهران، دارالكتاب اسلامیه، 1364، نوبت دوم، ج 78، ص80 و ج74، ص 112
[10] - همان، ج68 ص274
[11] - همان، ج47، ص32.
[12] - عبد الواحد، آمدی؛ تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378،چاپ دوم، ص420
[13] - همان، ص378
[14] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تهران، دارالكتاب اسلامیه، 1364، نوبت دوم، ج21، ص257 و ج59 ص289
[15] - همان، ج75، ص 335
[16] - همان، ج73، ص176
[17] - نهج الفصاحه، مترجم ابوالقاسم پاینده،تهران، بدرقه جاویدان،1385، چاپ هفتم، كلمات قصار، ص 304
[18] - كلینی، محمدبن یعقوب؛ اصول من الكافی، علی اکبر غفاری، بیروت، دارالتعارف،1401، چاپ چهارم، ج2 ص615
[19] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالكتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، ج73، ص113
[20] - ابو محمد حرّانی؛ تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه صادق حسن زاده، قم، انتشارات آل علی (ع)، 1383، نوبت سوم، ص 802
[21] - محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمة، حمید رضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1377، چاپ اول، ج2، ص772. و المتقی الهندی؛ کنزالعمال، بیروت لبنان، موسسه الرساله، 1399هـ، چاپ پنجم، ج ، ص، حدیث17166.
